اورکسین چیست؛ هیپوکرتین: نوروپپتید چندکاره هیپوتالاموس
سلولهای عصبی یا همان نورونها، در بدن از طریق پیکهای شیمیایی به نام نوروترنسمیترها (انتقال دهندههای عصبی) با هم در ارتباطاند. نورونها حقیقتاً هر کاری که از ما سر میزند را کنترل میکنند، بر افکار و احساسات ما اثر میگذارند، و فعالیتهای ما را هماهنگ میکنند.
یکی از انواع نوروترنسمیترها، نوروپپتید نام دارد. از انواع نوروپپتیدها، اورکسینها (Orexin) هستند که در ناحیهای از مغز به نام هیپوتالاموس تولید میشوند.
از میان میلیونها سلولی که در مغز وجود دارد، چیزی حدود ده تا بیست هزار تای آنها اورکسین تولید میکنند. این سلولها قادر به ایجاد دو نوع اورکسین به نامهای اورکسین A و اورکسین B هستند.
نوروپپتیدها توسط دو تیم تحقیقاتی تقریباً به طور همزمان کشف شدند. از این رو بود که اینها در جامعه علمی به دو نام شناحته شده که هر دو قابل قبول بودند. یکی به نام اورکسین که از نام اورکسیس گرفته شده و به معنی «میل و رغبت» بود. گروه تحقیقاتی دیگر این نوروپپتیدها را هایپوکرتینها (hypocretin) نامیدند چون محل اکتشاف آنها در هیپوتالاموس بود. بنابراین به جای اورکسین A و اورکسین B، گفتن هایپوکرتین ۱ و هایپوکرتین ۲۵ امر رایجی است.
اورکسین A (33 اسید آمینه) و اورکسین B (28 اسید آمینه) از یک پیشساز پلی پپتیدی اورکسینی مشتق میشوند.
اورکسینها در بدن
نورونهای سازنده اورکسین، سیگنالهایی از بدن و احساسات و محیط اطراف دریافت کرده و سپس اورکسین ها را که روی کل سیستم عصبی مرکزی تأثیر گذارند را ترشح میکنند. در حقیقت اورکسینها به نظر میرسد نقشهای قابل ملاحظهای را در بدن بازی میکنند. به طوری که محققین مدعی هستند که ما در ابتدای راه درک اهمیت آنها هستیم.
باور بر این است که قبل از هر چیز، اورکسینها دارای نقش تحریکی هستند. این بدین معناست که آنها باعث میشوند که نورونهای دیگر فعال شده و سیگنالهای مربوط به خود را شروع به ارسال کنند. در میان بسیاری از عملکردهای کشف شده در مورد اورکسینها، به نظر میرسد نقش مهمی در فرایند خواب، متابولیسم انرژی و خلق و خو ایفا میکنند.
تحقیقات اخیر فرضیهای را به میان میآورد که سعی در کشف همهی نقشهای مهم احتمالی اورکسینها در بدن دارد. این فرضیه بیان میدارد که اورکسینها در هنگام نیازهای فیزیولوژیکی، بروز حالات تهدیدآمیز و فرصتهای کسب پاداش، رفتار را تنظیم میکنند.
در نهایت مطالعات در ۱۰ سال اخیر نشان دادهاند که سیستم اورکسینرژیک در روندهای بیولوژیک متعددی نقش دارد. به علاوه مشخص شده است که نقص این سیستم با مشکلاتی چون نقص سیستم پاداش و هومئوستاز انرژی، چاقی، دیابت، خواب آلودگی، اختلالات اضطرابی، اعتیاد و بیماری آلزایمر هم راه است.
فهم تأثیرات عدیدهی اورکسینها در بدن مهیج و البته ارزشمند است. تحقیقات در این زمینه ادراک ما را از بدن انسان افزایش خواهد داد. همچنین نوید روشهای نوینی در درمان شمار زیادی از وضعیتهایی مثل جنون، حملات خواب (نارکولپسی)، افسردگی و حتی چاقی را به ما میدهد.
خواب و بیداری
فرض بر این است که یکی از نقشهای اولیه اورکسینها، کنترل خواب و بیداری است و نورونهای که اورکسینها را ترشح میکنند، در طول روز بیشترین فعالیت را دارند. برای بیدار نگه داشتن ما، این نوروپپتیدها نورونهای دیگر را برای ترشح نوروترنسمیترهایی که هوشیاری را افزایش میدهند، مثل دوپامین، سروتونین و نوراپینفرین، تحریک میکنند.
در نبود اورکسینهای کافی، بدن برای بیدار و هوشیار ماندن چالش سختی خواهد داشت.
افرادی که دارای نارکولپسی نوع ۱ هستند، یک کاهش ۸۵ تا ۹۵ درصدی در شمار نورونهایی که اورکسین ترشح میکنند دارند. این فقدان نورونهای تولیدکننده ارکسین نشانگان نارکولپسی از جمله خوبآلودگی بیش از حد در طول روز، فلج خواب ،توهم و جمود عضلات را بروز خواهد داد.
با وجودی که افزایش وزن از نشانگان نارکولپسی نیست؛ اما افرادی که چنین اختلالی را دارند به نظر میرسد دارای اضافه وزن هستند.
تحقیقات نشان میدهد ارتباط بین نارکولپسی و اضافه وزن ممکن است مربوط به این باشد که اورکسینها در تنظیم فعالیتهای فیزیکی نقش دارند.
استرس، فعالیت فیزیکی و چاقی
اورکسینها در پاسخ بدن در برابر شرایط استرسی اهمیت دارند. با وارد آمدن محرکها از محیط، نورونهای تولیدکننده او رکسین، در پاسخ به تغییر فشار، نورونهای دیگر را تحریک میکنند تا ضربان قلب و فشار خون را بالا ببرند، تا به بدن برای تغییر وضعیت از حالت استراحت به یک حالت آمادهباش برای پاسخ و حرکت کمک کنند.
کمبود اورکسینها بدلیل عدم فعالیت فیزیکی و چاقی رخ میدهد که نتیجه سطوح پایین سیگنالهای شیمیایی برای پاسخهای تحریکی خواهد بود.
تحقیقات روی حیوانات نشان داده که موشهایی که نورونهای تولیدکننده اورکسین خود را از دست دادهاند، فعالیت فیزیکی کمتر، انرژی متابولیسمی کمتر داشته و بیشتر به سمت چاقی و دیابت پیش میروند حتی اگر کالری کمتری مصرف کنند.
خلقوخو و حافظه
اورکسینها همچنین نورونهایی را که در کنترل خلقوخو نقش دارند تحریک میکنند.
فعالیت بیش از حد پایین یا بیش از حد زیاد اورکسین مرتبط با افسردگی و دیگر حالات سلامت روانی مثل اضطراب، اختلال هراس، اعتیاد و اختلال استرس پس از سانحه است.
این نوروپپتیدها حین عملکردشان همچنین روی حالات خلق و خو در بخشی از مغز بنام هیپوکامپ مغز تأثیرگذارند. اورکسینها ایجاد نورونهای جدید در هیپوکامپ را پیش میبرند که این امر در حافظه و یادگیریها مانند یادگیریهای فضایی حائز اهمیت است. بدون مقادیر کافی اورکسینها، مشکلات مربوط به حافظه و یادگیری در افراد میتواند دچار مشکل شود.
کمک خواب به مقصدیابی (در رسیدن به منطقه هدف) ارکسینها
از آنجایی که اورکسینها بیداری را تحریک میکنند، بلوکه کردن تأثیرات این نوروپپتیدها راهی برای حل برخی از اختلالات خواب است. آنتاگونیستهای گیرنده اورکسین دوگانه (DORAs) یک نوع تجویز جدید برای کمک به خواب است که سیستم اورکسین بدن را مورد هدف قرار میدهد. این داروها مکانیسمشان، عمل به عنوان آنتاگونیستهای رسپتورهای اورکسین است. این بدین معنی است که آنها تأثیرات اورکسین در بدن را بلوکه میکنند، تحریک بیداری را کاهش میدهند و به خواب رفتن را تسهیل میکنند.
در حال حاضر دو نوع از DORAs برای درمان جنون در بزرگسالان توسط سازمان غذا و دارو (FDA) تصویب شده است: داروی بلسومرا (Belsomra)، که نام دیگر آن، سوورکسانت ۱۳ (suvorexant 18) است و لمبورکسانت ۱۴ (lemborexant 14) نسخههای جدیدتر این گروه از داروها در حال توسعه است.
DORAs نسبت به داروهایی دیگری که به خواب کمک میکنند متفاوت است. به دلیل اینکه سیستمهای دیگری از بدن را تحت تأثیر قرار میدهند.
داروهای خوابآور بدون نسخه (OTC)، مثل دیفنهیدرامین و ملاتونین، سبب تسکین یا کمک به تنظیم ریتم شبانهروزی بدن میشوند. تجویز داروهای خوابآور به طرق دیگر اثر خوابآوری خود را اعمال میکنند مثل مورد هدف قرار دادن گیرندههای گابا (GABA) در مغز. این گونه داروها، ممکن است اثرات و عوارض جانبی ناخوشایندی از جمله مشکلات حافظه، تغییرات رفتاری و حتی توهم را با خود به همراه داشته باشند.
محققین امیدوارند که با بررسی سیستم اورکسین بدن، DORAs ممکن است اثرات جانبی کمتری داشته باشند. در حقیقت، DORAsهای مصوب FDA، بهبود کیفیت خواب در افرادی با بیماری جنون را نشان دادهاند و رایجترین عارضه جانبی مربوط بوده به حالت خوابآلودگی این افراد. این داروها همچنین ممکن است کیفیت خواب را بهبود بخشند، و برای بهبود حالات سرسام و هذیانگویی بیماران بستری شده در بیمارستان استفاده شوند.
با وجودی که DORAs نویدی برای دستیابی به درمانهای جدید بیماری جنون است؛ اما استفاده از آن، برای هر کسی مناسب نیست. قبل از شروع مصرف هر دارویی، باید از طریق مشورت با پزشک خود یا یک متخصص خواب به اطمینان رسید.
برای بسیاری از افراد دارای اختلال جنون و دیگر اختلالات خواب، قبل از اینکه به فکر دارو باشیم، بهتر است که درمان را با تمرکز روی تغییرات رفتاری مثل بهبود بهداشت خواب، شروع کرد.