پیشگیری و کنترل بیماری‌های واگیر
هدف‌های رفتاری: از فراگیر انتظار می‌رود پس از پایان این مطلب بتواند:
– اپیدمیولوژی را تعریف کند.
– اصطلاحات متداول در اپیدمیولوژی را تعریف کند.
– عوامل مؤثر در انتشار و اپیدمی بیماری‌ها را توضیح دهد.
– اصول کلی پیشگیری و کنترل بیماری‌های واگیر را توضیح دهد.
– مصونیت را تعریف کند.
– انواع مصونیت را شرح دهد.
– واکسیناسیون را توضیح دهد.
همهگیرشناسی (اپیدمیولوژی)
بیماری اعم از واگیر یا غیرواگیر در برخی نقاط و تحت بعضی شرایط ممکن است در میان انبوهی از مردم زیادتر یا کمتر از حد متعارف دیده شود یا به عبارت دیگر همه گیری یک بیماری به علتی کم یا زیاد باشد.
دانشی که نحوه انتشار و علت شیوع بیماری‌ها را مورد بررسی قرار می دهد، علم اپیدمیولوژی یا همهگیرشناسی است. با این توضیح همهگیرشناسی را می‌توان بدین گونه تعریف کرد: اپیدمیولوژی (Epidemiology) از ترکیب سه کلمه Epi (اپی) یعنی بر روی، Demos (دموس) یعنی مردم و Logus (لوگوس) یعنی شناخت درست شده است. این کلمه‌ها ریشه یونانی دارد یعنی شناخت آن چه که بر مردم می‌گذرد و به طور کلی اپیدمیولوژی «شاخه‌ای از علم پزشکی است که به بررسی چگونگی انتشار و علل بیماری‌ها در جامعه می پردازد». همهگیرشناسی روش تحقیق در علوم پزشکی است که در رسیدن به هدف از علوم دیگر مثل میکروب شناسی، آمار زیستی، پزشکی بالینی، اکولوژی و جامعه‌شناسی کمک می‌گیرد.
نکته قابل توجه این که اپیدمیولوژی را نه تنها در مورد بیماری‌های واگیر، بلکه در مورد آنچه که سلامتی را به مخاطره می اندازد، به کار می برند. خواه‌این مخاطره از طرف یک موجود ذره بینی عفونت‌زا و خواه از طرف یک شیء یا عوامل دیگری که ضایعاتی در بدن ایجاد نماید باشد و به طور کلی «عامل بیماریزا» نامیده می‌شود. زیرا که با در نظر گرفتن مفهوم سلامتی نتیجه حاصل از ورود ویروس، باکتری یا انگل به بدن و به طور کلی عوامل بیولوژیک و یا آسیب‌هایی که به علت یک شیء مثل چاقو، یا پوست موزی که روی زمین افتاده و سبب لغزش و یا شکستگی استخوان شود و یا حتی حرفی که باعث ایجاد اضطراب روحی و شوک شود، یکی خواهد بود و بیمار شدن فرد به طور موقت یا دائمی‌موجب خارج شدنش از حالت بهره دهی و تبدیل فرد تولید‌کننده به مصرف‌کننده به اضافه مخارج درمانی خواهد شد.
تعریف اصطلاحات
تعریف بعضی از کلمات و اصطلاحات متداول در اپیدمیولوژی:
– عوامل عفونت‌زا: موجوداتی هستند که سلامتی موجودات دیگر را به مخاطره انداخته و سبب بیماری می‌شوند، مانند باکتری ها، میکروبها و…
– عفونت: جایگزینی و رشد و تکثیر عامل عفونت‌زا را در بدن عفونت می نامند.
– آلودگی: وجود عوامل عفونت‌زا را در روی سطح خارجی بدن و اشیاء و یا مخلوط با مواد غذایی را آلودگی می نامند. مثل آلودگی دست یا ظروف و غذای آلوده. آلودگی ممکن است با بروز عفونت همراه باشد و یا نباشد.
– آلودگی به انگلها و بندپایان: مثل آلودگی به شپش، آلودگی به انگل‌های روده و…
– قدرت بیماری‌زایی: قدرت بیماری‌زایی عوامل عفونت‌زا در ایجاد بیماری متفاوت بوده و لذا علائم بالینی مختلفی خواهیم داشت و بیماری به اشکال بدون علامت، خفیف، متوسط یا شدید دیده می‌شود.
– قدرت عفونت زایی (Pathogenicity): هر چه قدر عفونت‌زایی عامل عفونت‌زا بیشتر باشد، علائم بالینی بیماری شدیدتر و حال بیمار وخیم‌تر خواهد بود.
– مخزن بیماری: مخازن بیماری به طور کلی موجودات و موادی هستند که عامل عفونت‌زا را در بر دارند و زندگی عامل بیماریزا به آن مخزن وابسته است و بیماری از آن جا منشأ می‌گیرد. مخزن ممکن است انسان، حیوان، گیاه یا ماده باشد.
– میزبان: میزبان انسان یا حیوانی است که عامل بیماریزا را در خود نگه میدارد و به بیماری مبتلا می‌شود.
– انتقال عفونت: عبارت است از انتقال عامل عفونت‌زا از مخزن به میزبان که به طرق مختلفی صورت می‌گیرد: از راه تماس، به وسیله اشیاء، به وسیله ناقل، به وسیله هوا یا در نتیجه گردوغبار.
– مقاومت: عبارت است از مجموعه مکانیسم‌های دفاعی یک موجود که حمله عامل عفونت‌زا را تحمل نموده و ممکن است به صورت مقاومت اختصاصی، مقاومت غیراختصاصی و مقاومت طبیعی باشد.
مقاومت اختصاصی در مواقعی است که بدن به وسیله آنتی‌کورهای اختصاصی (پادتن) یک بیماری در مقابل همان بیماری پایداری نماید و به اصطلاح مصونیت دارد.
مقاومت غیراختصاصی در مواقعی است که بدن به وسیله عوامل دفاعی غیراختصاصی در مقابل عوامل عفونت‌زا پایداری نماید. مانند پوست بدن، رفلکس عطسه، سرفه، اسید معده، مژه‌های دستگاه تنفسی. در این نوع مقاومت، برای فاکتور مقاومت کننده، نوع میکروب تفاوتی ندارد. مقاومت طبیعی که موجودات به طور طبیعی به عامل ویژه‌ای مقاوم بوده و به آن بیماری مبتلا نمی‌شوند. مانند عدم ابتلاء پرندگان به سل انسان و گاو.
– دوره کمون یا نهفتگی بیماری: که عبارت است از دوره‌ای که عامل بیماریزا وارد بدن شده ولی هنوز علائم بالینی ظاهر نشده است.
– حامل: شخص یا موجودی است که عامل عفونت‌زا را در بر داشته و بدون داشتن علائم بالینی بیماری، عامل بیماریزا را از خود منتشر می‌کند. فرق حامل با ناقل این است که عامل عفونت‌زا در حامل تغییر نمی‌کند اما در ناقل عامل عفونت‌زا مرحله‌ای از تغییر و یا تکامل خود را طی می‌کند.
– مراقبت: عبارت است از اقداماتی که پس از مبارزه با بیماری برای تشخیص و شناخته شدن موارد جدید ابتلا صورت می‌گیرد تا هر چه زودتر بیمار درمان و بیماری کنترل گردد.
– جداسازی: عبارت است از مجزا نمودن بیمار در دوران واگیری بیماری از سایرین برای جلوگیری از اشاعه بیماری. مانند جداسازی فرد مسلول از سایرین ولی جداسازی در مورد بعضی بیماری‌ها مثل آنفلوانزا و سرماخوردگی غیرعملی است.
عوامل مؤثر در انتشار و اپیدمی بیماری‌ها
عوامل مؤثر در انتشار و اپیدمی بیماری‌ها به سه دسته تقسیم می‌شوند:
الف) عوامل بیماریزا
ب) عوامل فردی (عوامل میزبان)
ج) عوامل محیطی
الف) عوامل بیماری زا: عوامل بیماریزا به موجودات، مواد یا شرایطی گفته می‌شود که اگر فردی با زمینه مساعد، در معرض آنها قرار گیرد به یکی از انواع مختلف بیماری‌ها، مبتلا شود. عوامل بیماریزای معین می‌توانند در شرایط مساعد، در افراد مختلف، بیماری مشابهی ایجاد کنند. این عوامل را می‌توان چنین تقسیم کرد:
1- عوامل بیماریزای زنده: بعضی از موجودات زنده بسیار کوچک مثل ویروس‌ها و باکتریها و انگلها پس از وارد شدن به بدن انسان، تولید بیماری می‌کنند.
۲- عوامل بیماریزای فیزیکی: تغییراتی که در عوامل فیزیکی محیط زندگی ایجاد می‌شود، همراه با اختلالاتی در بدن انسان است. مثلا بالا یا پایین آمدن شدید درجه حرارت، فشار هوا و ارتفاع از سطح دریا، هریک می‌توانند برای انسان، ایجاد اختلال کنند. ضربه‌ها، تصادفات و بریدگی‌ها نیز از عوامل بیماریزای فیزیکی به حساب می آیند.
3- عوامل بیماریزای شیمیایی: عوامل بیماریزای شیمیایی، ممکن است از خارج وارد بدن شوند. در این صورت، عوامل شیمیایی بیرونی نامیده می‌شوند.
به طور مثال، وارد شدن مواد شیمیایی سمی (سرب، جیوه و…) به بدن با ایجاد آسیب یا بیماری همراه است.
گروه دیگر از عوامل بیماریزای شیمیایی که در بدن وجود دارد (گلوکز، اوره، کلسترول) ولی افزایش آنها اختلال و بیماری‌های مختلف، به وجود می‌آورد. به‌این گروه، عوامل شیمیایی درونی گفته می‌شود.
۴- عوامل ناشناخته: عوامل ایجاد‌کننده عده‌ای از بیماری ها، تاکنون شناخته نشده است. مثل افزایش فشار خون، بیماری قند و سرطانها، هم چنین عوامل ایجاد‌کننده عده‌ای دیگر از بیماری‌ها، در مراحل اولیه، محتاج شناخت و مطالعه دقیق هستند. مانند بیماری‌های ارثی که از پدر و مادر به و کودکان منتقل می‌شود.
عوامل بیماریزا فقط یکی از شرایط لازم برای پیدایش بیماری است ولی کافی نیست. برای آن که فرد مبتلا به بیماری شود شرایط مساعد دیگری، نظیر عوامل فردی و عوامل محیطی نیز لازم است.
ب) عوامل فردی یا عوامل میزبان: در افراد مختلف استعداد ابتلا به بیماری‌های معین ممکن است زیاد یا کم باشد. این به دلیل ویژگی‌های خاص آنها نظیر جنس، سن، نژاد و قومیت، وضع اقتصادی و اجتماعی، شغل و مصونیت است. برای هریک مثالی میزنیم:
جنس: بیماری‌های ریه در مردها بیشتر از زنها دیده می‌شود. میزان بیماری قند در زنها اندکی بیشتر از مردهاست.
سن: عده‌ای از بیماری‌ها مثل آبله مرغان اکثرا در کودکان دیده می‌شود. در صورتی که افزایش فشار خون در سالمندان پیدا می‌شود.
نژاد و قومیت: ابتلا به یک بیماری در نزد نژادی خاص شایع‌تر است. مثلا سل در سیاهپوستان آمریکا و یا سرطان معده که در ژاپن شیوع بیشتری دارد.
وضع اقتصادی و اجتماعی: به علت وضع نامناسب زندگی در خانواده‌های تهیدست، سل و امراض ناشی از سوء تغذیه بیشتر از افراد ثروتمند دیده می‌شود. ابتلاء بیشتر به‌این بیماری‌ها به علت تماس بیشتر با عوامل بیماریزا و درآمد کمتر است.
شغل: شرایط شغلی، خود می‌تواند سبب بیماری‌های مختلف شود. به طور مثال بیماری‌های مزمن ریه و یا سرطان خون در بین کارگران معادن بیشتر دیده می‌شود.
مصونیت: مصون بودن یا عدم وجود مصونیت در ابتلا به بعضی از بیماری‌ها بسیار مؤثر است. مصونیت ممکن است در اثر واکسیناسیون یا بر اثر ابتلا به بعضی از بیماری‌ها ایجاد شود.
عوامل و شرایط دیگری نیز در ایجاد استعداد ابتلا به بیماری در انسان تأثیر می‌گذارند که عبارتند از: زندگی در خانواده‌های پرجمعیت یا کم جمعیت، نوع گروه خونی، سن مادر در موقع بارداری، ازدواج کردن یا مجرد بودن و…
ج) عوامل محیطی: محیط عبارت از مجموعه شرایط و عوامل خارجی است که بر زندگی فرد یا جامعه تأثیر می‌گذارد. مانند آب، حیوانات، گیاهان و… عوامل و شرایط محیطی را می‌توان به محیط فیزیکی، محیط زنده (بیولوژیک) و محیط اجتماعی تقسیم‌بندی کرد.
1- محیط فیزیکی: محیط فیزیکی شامل آب، حرارت، نور و هوا و… است که آلودگی یا نامناسب بودن آنها به خصوص آلودگی‌هایی که بشر به محیط فیزیکی می افزاید (مثل زباله، فاضلاب و عوامل آلوده‌کننده هوا)، می‌تواند بیماریزا باشد.
۲- محیط زنده (بیولوژیک): عناصر زیر، محیط زنده را به وجود می‌آورند:
– میکروبها، که عوامل به وجود آورنده بیماری‌های عفونی هستند.
– انسان بیمار، حیوانات و خاک منابعی هستند که عوامل بیماریزای عفونی را در خود نگه می دارند.
– حشرات و حیواناتی که عامل بیماریزای عفونی را به دیگران منتقل می‌کنند. مثل مگس، پشه و موش.
– گیاهان و حیواناتی که منابع غذایی و دارویی را تشکیل می‌دهند.
۳- محیط اجتماعی: سیاستهای اقتصادی، اجتماعی، عادات، آداب و رسوم و اعتقادات مردم در اداره امور زندگی از عوامل محیط اجتماعی شمرده می‌شوند. تأثیر این عوامل در وضع سلامت جامعه از اهمیت بسیار برخوردار است. باید یادآور شد که عکس العمل و زمینه پذیرش مردم نسبت به قبول یک روش تازه بهداشتی نیز یک عامل اجتماعی است.
چنان که گفته شد برای پیدایش بیماری علاوه بر وجود عامل بیماری زا، شرایط مربوط به فردی که بیمار می‌شود، همچنین شرایط مربوط به محیط و اوضاعی که بیماری در آن اتفاق می افتد، ضروری است. لذا برای پیدا شدن بیماری، جمع شدن همه‌این عوامل و شرایط مناسب لازم است و می‌توان آن را به صورت مثلثی نشان داد که عوامل بیماریزا، عوامل میزبان (فرد) و عوامل محیطی، سه رأس مثلث را تشکیل می دهند. اضلاع مثلث نشان دهنده تأثیر متقابل این عوامل خواهد بود. این مثلث را «مثلث بیماری‌زایی» یا «مثلث همهگیرشناسی» گویند.
اصول کلی پیشگیری و کنترل بیماری‌های واگیر
اصول پیشگیری از بیماری‌های واگیر بر سه اصل زیر متکی است:
۱- اقداماتی که در مورد منابع عفونت (مبتلایان به بیماری باید انجام داد، عبارتند از:
– تشخیص زودرس و به موقع بیماران، درمان آنها، جدا کردن بیماران از افراد سالم
– بیماریابی و درمان آن دسته از افرادی که به شکل خفیف بیماری مبتلا هستند.
– پیدا کردن حاملین سالم و درمان آنها
۲- اقداماتی که در مورد میزبان (اشخاص سالم) باید انجام داد، عبارتند از:
– آموزش دادن به مردم در مورد نحوه سرایت بیماری‌ها و رعایت موازین بهداشت فردی
– ایمن سازی Immunization، واکسیناسیون گروه‌های خاص آسیب پذیر
– بهبود وضع تغذیه
– سکونت در محل‌های مناسب از نقطه نظر وسعت محل، استفاده از نور مناسب و…
– پرهیز از اعتیادات مانند سیگار، الکل و مواد مخدر
۳- اقداماتی که در مورد محیط و وسایل انتقال باید به عمل آورد، عبارتند از:
– تهیه آب آشامیدنی سالم، حفظ و نگهداری آن
– ایجاد سیستم صحیح دفع فضولات
– مبارزه با حشرات و بند پایان ناقل بیماری‌ها
– حفظ مواد غذایی از آلودگی
• مصونیت: عبارت است از حالتی در بدن که انسان و یا حیوان، در مقابل بیماری، مقاومت پیدا کرده و به آن بیماری مبتلا نمی‌شود. مصونیت بر دو قسم است: مصونیت طبیعی و مصونیت اکتسابی.
مصونیت طبیعی: حالتی است که انسان و یا حیوان به طور طبیعی نسبت به برخی از بیماری‌های مصونیت دارد و هرگز به آن مبتلا نمی‌شود. مثلا انسان هیچ وقت به بیماری طاعون گاوی مبتلا نمی‌شود.
مصونیت اکتسابی: این مصونیت از ابتدا در بدن انسان وجود ندارد و بعدا به وجود می آید. این مصونیت نیز بر دو قسم تقسیم می‌شود: مصونیت اکتسابی فعال و مصونیت اکتسابی غیرفعال.
مصونیت اکتسابی فعال (اکتیو): موقعی است که عامل بیماریزا وارد بدن انسان شده و انسان را مبتلا به بیماری کند. پس از بهبودی، مصونیتی در بدن ایجاد می‌شود که به آن مصونیت اکتسابی فعال می‌گویند. مانند مصونیت حاصله پس از بیماری سرخک یا سرخجه که فرد را در تمام مدت عمرش در برابر ابتلاء جدید مصون نگه می دارد. همچنین اگر به فرد واکسن علیه بیماری تزریق شود، در بدن شخص، پادتن علیه بیماری به وجود می آید و این پادتن می‌تواند فرد را از ابتلاء به بیماری مصون نگه دارد. مانند مصونیت فرد پس از تزریق واکسن سرخک، دیفتری، فلج اطفال و….
مصونیت اکتسابی فعال، معمولا پایدار بوده و در اغلب موارد، فرد را برای تمام عمر در مقابل آن بیماری خاص مصون نگه میدارد. مصونیت اکتیو، دیر ظاهر شده ولی بادوام است.
مصونیت اکتسابی غیرفعال (پاسیو): در این نوع مصونیت یا عوامل ایمنی از مادر به وسیله جفت به بدن جنین منتقل می‌شود که سبب مصونیت در چند ماه اول پس از تولد نسبت به بعضی بیماری‌های عفونی وجود دارد.
همچنین ممکن است به وسیله تزریق سرم حاوی پادتن در برابر بیماری خاصی در بدن فرد، مصونیت به وجود آید. این نوع مصونیت به سبب عدم فعالیت سیستم دفاعی بدن پایدار نبوده، معمولا جنبه درمانی دارد و در مدت کوتاهی فرد را مصون نگه میدارد. این نوع مصونیت بلافاصله ظاهر می‌شود ولی بیش از چند هفته طول نمی‌کشد. در واقع مصونیت پاسیو، فوری و کم دوام است.
• واکسیناسیون: واکسن عبارت است از عامل بیماریزای کشته شده، زند؛ ضعیف شده و یا سم تغییر شکل یافته و بی ضرر و یا یک قسمت از ویروس یا باکتری که به منظور بالا بردن سطح ایمنی به افراد تزریق و یا خورانده می‌شود.
واکسن ها، معمولا فراورده‌هایی هستند که برای پیشگیری از بروز بیماری‌های واگیر به کار برده می‌شود. پس از تزریق واکسن، دستگاه دفاعی بدن شروع به فعالیت کرده، ایمنی در بدن ایجاد می‌شود و انسان را در مقابل ابتلا به بیماری مصون نگه میدارد.
به وسیله واکسیناسیون می‌توان از ابتلا به بیماری‌های خطرناکی مانند دیفتری، سیاه سرفه، کزاز، سل، سرخک، فلج اطفال و… مصون ماند.
سازمان جهانی بهداشت که از سال ۱۹۷۴ برنامه گسترش ایمن سازی (به‌این برنامه EPI گفته می‌شود. Expanded Program on Immunization) را شروع کرده و همراه با تقویت سایر برنامه‌های بهداشتی، توانسته است تا کنون به نتایج عمده‌ای دست یابد. با گسترش برنامه‌های ایمن سازی، هر سال جان متجاوز از ۸۰۰،۰۰۰ کودک در کشورهای در حال رشد، از مرگ نجات پیدا می‌کند.
واکسیناسیون، از بهترین روش‌های پیشگیری است که علیه بیماری‌های واگیر به کار برده می‌شود. کودکان را هر چه زودتر در طول سال اول زندگی (ترجیحا از بدو تولد) باید علیه بیماری‌های واگیر واکسینه کرد. تا قبل از انجام برنامه واکسیناسیون تعداد زیادی از اطفال به علت ابتلا به بیماری‌های واگیر، جان خود را از دست میدادند. خوشبختانه با انجام برنامه‌ایمن سازی که سال هاست توسط وزارت بهداشت به مرحله اجرا گذاشته شده است، واکسیناسیون توانسته است از بروز همه گیریهای بیماری‌های واگیر، جلوگیری کند.
لازم به ذکر است توضیحات بیشتر در زمینه بیماری‌هایی که به وسیله واکسن پیشگیری می‌شود و طرز تهیه واکسن‌ها و زمان تلقیح آنها در مقاله‌های جداگانه‌ای تحت عنوان بهداشت مادر و کودک خواهد آمد. امید است با گسترش برنامه واکسیناسیون، بیماری‌های فوق به کلی در ایران ریشه کن شده یا تحت کنترل کامل در آیند.
