نکات بهداشتی در مراقبت از چشم، گوش، دهان و دندان؛ سنجش شنوایی

بهداشت چشم، گوش، دهان و دندان

بهداشت چشم

مقدمه: شاید بتوان گفت بینایی، مهم‌ترین حس انسان است. نه تنها به این علت که در ارتباط با محیط خارج از بدن نقش مهمی دارد، بلکه از این رو که اختلال دید، سبب کاهش یادگیری نیز می‌شود.

شخص با حس بینایی می‌تواند از خود محافظت کند، تعادل خود را نگه دارد، خلاقیت داشته باشد و و بالاخره از دیدن محیط اطراف لذت ببرد.

چشم که اندام حس بینایی است، دارای ساختمان پیچیده‌ای بوده و نسبت به نور و شکل و رنگ و ژرفا و فاصله، حساس می‌باشد.

الف) ساختمان چشم: چشم انسان از دو قسمت تشکیل شده است: ساختمان خارجی و ساختمان داخلی کره چشم (شکل ۱).

ساختمان خارجی کره چشم از کاسه چشم، ماهیچه‌های گرداننده چشم، پلک‌ها، پرده ملتحمه و دستگاه اشکی تشکیل شده است.

ساختمان داخلی چشم شامل چند قسمت است و دیواره آن سه لایه دارد:لایه سفید بیرونی یا طلبته که شکل کره مانند را در خود نگه می‌دارد. قسمت شفاف صلبیه یا قرنیه، که به وسیله ملتحمه محافظت می‌شود. لایه میانی یا مشیمیه که لایه تغذیه کننده چشم است و از خون تغذیه می‌کند دنباله مشیمیه در پشت قرنیه عنبیه است، عنبیه که رنگی است و جسم مژگانی که مردمک را در جای خود قرار می‌دهد. نور از داخل مردمک وارد چشم می‌شود. لایه داخلی یا شبکیه نور را دریافت می‌دارد و از طریق عصب بینایی به صورت پیام‌های عصبی به مغز می‌فرستند. صفحه بینایی و نقطه کور در لایه داخلی قرار گرفته‌اند. زلالیه که مایع و زجاجیه که ژله است، حفره‌های چشم را پر می‌کنند. عدسی چشم که جسم شفافی است و مانند دوربین عکاسی عمل می‌کند.

شکل ۱- ساختمان چشم

چگونه متوجه می‌شوید که چشم سالم نیست؟

– اگر برای خوب دیدن لازم باشد کتاب را خیلی نزدیک یا خیلی دور به چشم نگاه داشت.

– اگر اشیا و نوشته‌ها را در فاصله معمولی نتوان تشخیص داد.

– اگر مناظر دور را به خوبی نتوان مشاهده کرد و یا هنگام نگاه کردن به دور احساس ناراحتی شود.

– اگر هنگام غروب آفتاب، نتوان به خوبی دید.

– اگر احساس شود که چشم زود خسته می‌شود.

– اگر گاهی سر درد عارض گردد و این سر درد بیشتر هنگام غروب باشد.

– اگر چشم خارش و سوزش داشته و یا درد بگیرد.

– اگر صبح‌ها هنگام بیدار شدن در گوشه چشم ترشح و قی جمع شود.

ب) اختلالات بینایی: در حالت طبیعی، تصویر اشیا روی شبکیه می افتد. اما گاه اختلالاتی در چشم به وجود می‌آید که سبب می‌شود تصویر اشیا درست روی شبکیه نیفتد و در جلو یا پشت آن قرار گیرد. اگر تصویر اشیا در جلوی شبکیه قرار گیرد، چشم «نزدیک بین» است؛ اما اگر تصویر در پشت شبکیه قرار گیرد، چشم «دوربین» است (شکل ۲).

شکل ۲- انواع حالت‌های تشکیل تصویر اشیاء در چشم

به اختلالات بینایی چشم، عیوب انکساری چشم هم گفته می‌شود و عبارت است از:

۱- نزدیک بینی یا میوپی: در نزدیک بینی، قطر قدامی خلفی کره چشم زیادتر از معمول است.

بنابراین شعاع‌های نورانی که از اجسام دور می‌آیند، در جلوی شبکیه تقاطع پیدا می‌کنند و تصویر در جلوی شبکیه تشکیل می‌شود که کاملاً واضح نیست (شکل ۳). لذا وقتی فرد، جسمی را به چشم نزدیک می‌کند، تصویر عقب‌تر می‌رود و روی شبکیه می افتد و خوب دیده می‌شود.

شکل ۳- طرز انکسار نور در چشم نزدیک بین

امکان پیشرفت این اختلال بسیار زیاد است و قوه بینایی را تهدید می‌کند.

درمان نزدیک بینی با استفاده از عینک مناسب مقعر الطرفین است.

۲- دوربینی یا هیپرمتروپی: وقتی که قطر قدامی- خلفی کره چشم کمتر از اندازه طبیعی باشد، دوربینی به وجود می‌آید، شعاع‌های نورانی در پشت شبکیه جمع می‌شوند (شکل ۳). این عیب را با عینک محدب الطرفین می‌توان برطرف کرد تا شعاعهای نورانی به هم نزدیک‌تر و در روی شبکیه جمع شوند.

شکل ۴- طرز انکسار نور در چشم دوربین

۳- آستیگماتیسم: یکی دیگر از عیوب انکساری چشم است. شخص مبتلا نمی‌تواند تمام عددهای روی ساعت را به طور یکسان و واضح ببیند. در آستیگماتیسم معمولاً فشار زیادی بر چشم وارد شده و سبب سر درد می‌شود. این عارضه اغلب با دوربینی و گاهی نزدیک بینی همراه است. برای رفع این اختلال از شیشه‌های استوانه‌ای استفاده می‌شود.

شکل ۵- صفحه مخصوص برای تعیین آستیگماتیسم

اگر شخص سالمی در فاصله شش متری از صفحه مخصوص تعیین آستیگماتیسم قرار گیرد معمولاً تمام خطوط آن را یک رنگ و با یک درجه وضوح می‌بیند. اکنون اگر برخی از آن خطوط، به طور واضح و برخی دیگر در هم و برهم دیده شود گواه بر وجود آستیگماتیسم است (شکل ۵).

معاینات بینایی در اوایل زندگی کودک و یا حداقل در بدو ورود به مدرسه، مهم‌ترین راه پیشگیری از اختلالات بینایی محسوب می‌شود. برای اندازه گیری دید چشم از تابلوی اسنلن (E) استفاده می‌شود (شکل ۶). برای این منظور شخص در فاصله ۶ متری تابلوی نامبرده قرار می‌گیرد و دید هر چشم به تنهایی اندازه‌گیری می‌شود.

شکل ۶- تابلوی اسنلن، به دو شکل A حروف الفبا و B به شکل E می‌باشد.

ج) مراقبت از چشم: مواظبت از چشم‌ها، مخصوصاً در سنین کودکی از اهمیت بسیار برخوردار است. علاوه بر بیماری‌های چشم مانند تراخم (بیماری عفونی و مسری چشم که در مناطق گرمسیر شایع است و مگس در انتقال بیماری نقش مهمی دارد) که اطفال بیمار باید مورد معاینه چشم پزشک قرار گیرند، موارد دوربینی، نزدیک بینی، آستیگماتیسم نیز باید مورد آزمایش قرار گیرند و در صورت لزوم خانواده آنان برای تهیه عینک و برطرف کردن عیوب چشم اقدام کنند زیرا که عدم توجه فوری به نقایص بینایی، عواقب وخیمی به بار خواهد آورد.

برای بهداشت چشم باید به نکات زیر توجه کرد:

۱- نظافت چشم رعایت شود.

– دست و صورت روزی چند بار با آب و صابون شسته شود.

– از شستن دست و صورت در آب‌های کثیف خودداری شود.

– از دستمال و حوله و سرمه دیگران استفاده نشود.

– دستمال و دست کثیف به چشم برده نشود.

– از نشستن مگس روی صورت جلوگیری شود.

– در هنگام بازی دست به چشم یکدیگر برده نشود.

۲- از خسته کردن چشم‌ها پرهیز شود

– از خواندن نوشته‌های خیلی ریز خودداری شود.

– در نور کافی مطالعه شود.

– فاصله ۳۰ سانتیمتر از چشم، برای هر چیز خواندنی رعایت شود.

– از نگاه کردن زیاد به پرده سینما و تلویزیون که به چشم آسیب می‌رساند، خودداری شود.

– در موقع مسافرت با اتومبیل و سایر وسائط نقلیه از مطالعه خودداری شود.

۳- از خطراتی که چشم‌ها را تهدید می‌کنند دوری شود زیرا:

– بازی با پرندگان و حیوانات ممکن است به چشم آسیب برساند.

– بازی با مواد منفجره مانند ترقه برای چشم خطرناک است.

– آفتاب، باد و گرد و خاک به چشم‌ها آسیب می‌رساند.

– خیره شدن به نور شدید مانند خورشید، چراغ توری و لامپ‌های پرنور برای چشم مضر است.

– استفاده از عینک در نور شدید مانند کنار دریا و زیر آفتاب سوزان ضروری است.

بهداشت گوش

مقدمه: گوش اندام شنوایی انسان است و وظیفه آن دریافت امواج صوتی و حفظ تعادل بدن است. چنانچه گوش دچار آسیب، اختلال و یا بیماری شود، سلامتی عمومی بدن را در معرض خطر قرار می‌دهد.

ب) نشانه‌های خطر: نشانه‌های زیر ممکن است، علامتی از بیماری گوش باشند. به محض مشاهده چنین نشانه‌هایی به مرکز بهداشتی درمانی مراجعه کنید:

۱- ترشح از گوش

۲- خارش گوش

۳- گوش درد

۴- وزوز گوش: یعنی شنیدن دائمی و یا موقت یک نوع صدا شبیه صدای خارج شدن بخار یا فشار یا زنگ اخبار با صدای آبشار یا صدای ضربان قلب در گوش.

۵- سرگیجه: حالتی که شخص فکر می‌کند اتاق دور سرش می‌چرخد.

ج) مراقبت از گوش: با توجه به اهمیت گوش در زندگی انسان، حفظ و سالم نگهداشتن آن ضرورت بسیار دارد. گوش به راحتی در معرض آسیب و بیماری قرار می‌گیرد. پس رعایت موارد زیر الزامی است:

– تمیز نگاه داشتن گوش‌ها

– خودداری از وارد کردن جسم نوک تیز به گوش

– مراجعه به پزشک به محض احساس درد در گوش

– خودداری از به کار بردن دارو و ریختن قطره‌های مختلف در گوش بدون تجویز پزشک.

آب‌های غیربهداشتی نیز ممکن است، سبب عفونت گوش شود. بنابراین، باید از شنا و استحمام در آب‌های راکد، استخرهای غیربهداشتی و آب‌های جاری آلوده، خودداری شود.

صدمه دیدن سر در اثر ضربه و تصادف، عفونت‌های حاصل از سرماخوردگی، سرخک، اوریون و مخملک نیز ممکن است سبب ناشنوایی شود.

سر و صدای مداوم در محیط کار نیز می‌تواند باعث سنگینی گوش شود. به این عارضه «کری شغلی» گویند.

د) سنجش شنوایی: امتحان شنوایی در کودکی خیلی مهم است، چون اغلب سنگینی گوش‌ها که در سنین بعدی متوجه آن می‌شوند از همین سنین سرچشمه می‌گیرد. امتحان شنوایی خصوصاً بعد از ابتلا به امراض مسری کودکان ضروری است. شنوایی گوش دانش آموزان باید مورد توجه قرار گرفته و آزمایش میزان شنوایی در فواصل زمانی کوتاه، در دبستان حداقل هرسال یک بار و در دبیرستان، دو سال یک مرتبه انجام شود. اگر میزان ناشنوایی در اطفال کم باشد، می‌توان با نشاندن کودک در قسمت جلوی کلاس تا اندازه‌ای به او کمک کرد. در صورتی که ناشنوایی زیاد باشد، باید آنها را به مدارس ناشنوایان فرستاد. در صورت فرو رفتن جسم خارجی در گوش حتماً باید پزشک آن را خارج سازد. بیهوشی و کم هوشی و بی خوابی شاگرد، اشتباهات مکرر سمعک از ناشنوایی و خروج مایع از گوش ممکن است در نتیجه بیماری و عفونت گوش‌ها باشد. شنوایی توسط اسباب صداسنج یا ساعت و یا آزمایش نجوا، امتحان شوند. امتحان گوش در کودکی ضروری است، صداسنج باید سالم و مرتب کار کند و معلم چگونگی کار با آن را بداند.

در موقعی که صداسنج موجود نیست باید دانش آموزان به وسیله «آزمایش نجوا» امتحان شوند، بدین طریق که شاگردان را تک تک در اتاق خلوت و بی صدایی امتحان کنند، شاگرد در فاصله متری (۲۰ فوت) از معلم و به یک طرف و پشت به معلم می‌ایستد و گوش طرف دیگر را با دست می‌پوشاند. شاگرد باید حروف و اعدادی را که معلم بی صدا و آهسته می‌گوید یعنی نجوا می‌کند بگوید و تکرار کند. (از این جهت دانش آموز در موقع شنوایی سنجی باید به آزمایش کننده پشت کند که او را نبیند و در نتیجه بعضی از کلمات را با لب¬خوانی درک ننماید) کودکانی که معلم تشخیص می‌دهد از بچه‌های دیگر کمتر می‌شنوند باید به پزشک ارجاع داده شوند، زیرا که اختلال در شنوایی، مانع بزرگی برای رشد هوش و استعداد می‌شود.

بهداشت دهان و دندان

ب) اعمال دندان: دندان‌ها در بدن دارای سه عمل اساسی هستند:

۱- شرکت در اولین مرحله گوارش و هضم

۲- شرکت در کلام و صوت

۳- شرکت در ساختمان اسکلت صورت

انسان دارای دو مجموعه دندانی شیری و دائمی است. رویش دندان‌های شیری از حدود سن هفت ماهگی آغاز شده و از جلو به عقب در پایین و بالا ادامه می‌یابد و در بیست و هفت ماهگی کودک دارای بیست (۲۰) دندان شیری است.

دندان‌های دائمی از سن شش سالگی ظاهر می‌شوند. اولین و مهم‌ترین دندان، آسیای بزرگ اول، در سن شش سالگی و در عقب دندان‌های شیری رشد می‌کند، سپس تا سن دوازده سالگی تدریجاً دندان‌های شیری با دندان‌های دائمی تعویض می‌شوند. کودک در این سن صاحب ۲۸ دندان است. چهار دندان عقل از سن هجده سالگی به بعد در عقب دندان‌های آسیای بزرگ رشد می‌کند (شکل ۹).

۹- طرز قرار گرفتن دندان‌های اصلی

ج) بیماری‌های دهان و دندان: دو بیماری مهم عامل از دست رفتن دندان‌ها هستند:

۱- پوسیدگی دندان

۲- بیماری انساج دور دندانی

۱- پوسیدگی دندان: پوسیدگی دندان عبارت است از: انهدام انساج سخت دندان که معمولاً با درد همراه است. معمولاً پوسیدگی دندان را «پلاک» یا «جرم» دندان به وجود می‌آورد. جرم دندان از لایه چسبنده‌ای تشکیل شده است که پر از میکروب‌های موجود در داخل دهان است. وقتی این میکروب‌ها در تماس با مواد قندی قرار می‌گیرند، اسید تولید می‌کنند. اسید حاصله سبب تخریب نسوج سخت دندانی می‌شود تا هنگامی که این بیماری به مغز دندان (پالپ) سرایت نکرده است فقط با آب سرد و شیرینی دردناک بوده و در غیر این حالت بدون درد است. پس از نفوذ پوسیدگی به پالپ دندان، درد دندان ظاهر می‌شود. نوع غذایی که ما مصرف می‌کنیم نیز در پوسیدگی دندان‌ها اثر می‌گذارد. مصرف شیرینی، غذاهای ترش و چسبناک، آب نبات، بیسکویت، کیک و نوشیدنی‌های گازدار سلامت دندان‌ها را به خطر می‌اندازد. اسید موجود در بعضی از آب میوه‌ها نیز مینای دندان را به تدریج از بین می‌برد. خوردن غذا و نوشیدنی‌های بسیار گرم و یا بسیار سرد به ویژه مصرف خوراکی‌های سرد و گرم پشت سر هم، شکستن پسته و بادام با دندان نیز به مینای دندان آسیب می‌رساند.

شکل ۱۰- تأثیر دندان بیمار در اعضای مختلف بدن

بیماری‌های عمومی بدن در اثر پوسیدگی دندان

بین بیماری‌های دهان و دندان و بیماری‌های دیگر نقاط بدن ارتباط زیادی وجود دارد. هنگامی که پوسیدگی به مغز دندان رسیده باشد، منشأ بیماری‌های عمومی بدن می‌شود. در این موارد عفونت بدن با درد همراه نیست و به همین دلیل خطرناک می‌شود. به این ترتیب نقاط عفونی بدون اینکه باعث درد و ناراحتی شود، مدت زیادی در بدن می‌ماند (شکل ۱۰).

۲- بیماری انساج دور دندانی: ابتدا نسوج نرم اطراف دندان (لثه) متورم شده و تحلیل می‌رود. تورم لثه در اثر جرم دندان‌ها ایجاد می‌شود. علل مختلفی در ایجاد جرم دندان دخالت دارند. از آن جمله، رسوب املاح بزاقی بر سطح دندان‌ها چون از لثه متورم خون جاری می‌شود، پس امکان رسوب املاح خونی بر سطح دندان‌ها نیز وجود دارد. با پیدایش تورم و تحلیل لثه، دندان‌ها به مرور لق شده و از دست می‌روند. بیماری انساج دور دندانی، بیماری افراد میانسال و پیر است.

د) راه‌های پیشگیری از بیماری‌های دهان و دندان:

– مصرف مواد غذایی مناسب به خصوص در سنین کودکی: بدن انسان به گوشت، شیر، فرآورده‌های شیری، میوه و سبزی فراوان نیاز دارد. مواد معدنی، ویتامین‌ها و کلسیم موجود در غذا برای محکم‌تر شدن ساختمان دندان و استخوان‌ها مهم و ضروری است.

– فلوئوریداسیون یا اضافه کردن املاح فلوئور به آب‌های آشامیدنی شهرها: «فلوراید» یکی از موادی است که به مقاومت دندان‌ها و مقابله آنها با پوسیدگی کمک می‌کند. مقدار کافی فلوئور در آب تا میزان ٪۵۰ از پوسیدگی دندان می‌کاهد. همچنین مصرف فلوئور (در چای موجود است) و شستن دهان با آن و یا استفاده از خمیر دندان حاوی فلوراید، از خرابی و پوسیدگی دندان جلوگیری می‌کند.

– جرم زدایی: که به وسیله دندانپزشک انجام می‌شود.

– مرتب کردن دندان‌ها: افرادی که دارای دندان‌های نامرتب هستند تجمع جرم در آنها بیشتر است و باید در سن مناسب دندان‌ها را توسط پزشک متخصص ردیف نمایند.

– هر گونه زخمی در داخل مخاط دهان و زبان باید مورد توجه قرار گیرد و به معالجه سریع آن اقدام شود.

– معاینات دهان و دندان هر شش ماه یک بار انجام شود تا به موقع از پیشرفت ضایعات جلوگیری شود.

– پر کردن دندان: برداشتن قسمت‌های پوسیده دندان و ترمیم دندان با مواد فلزی و ترکیبات مقاوم و سخت سبب کندی در پیشرفت پوسیدگی و یا توقف کامل آن می‌شود. هر چه پوسیدگی زودتر و برطرف شود، موفقیت در درمان یک دندان خراب بیشتر است.

– مسواک زدن: پاک کردن مرتب دندان‌ها با مسواک و خمیر دندان، یکی از بهترین راه‌های پیشگیری از پوسیدگی دندان است. لازم است دندان‌ها پس از هر وعده غذا به خصوص شب‌ها قبل از خواب مسواک شوند و این امر از سنین پایین به کودکان آموخته شود و به یک عادت تبدیل شود.

شکل ۱۱- تقسیم فک به ۶ ناحیه برای مسواک زدن بهترین راه برای مسواک زدن، استفاده از روش ضروری است هر ناحیه را به طور کامل مسواک زده و سپس ناحیه بعد را مسواک بزنید.

روش صحیح مسواک زدن

بهترین راه برای مسواک زدن، استقاده از روش زیر است (شکل‌های ۱۱، ۱۲ و ۱۳).

۱- مسواک را در فک بالا، از بالا به پایین از لثه به طرف دندان بکشید.

۲- در فک پایین، از پایین به بالا یا از لثه دندان به سوی نوک دندان مسواک بزنید.

۳- سطوح جونده را کاملاً مسواک بزنید.

۴- سطوح داخلی دندان را نیز مسواک بزنید.

بهتر است برای پاک کردن فاصله بین دندان‌ها از نخ دندان استفاده کنید. زیرا فاصله بین دندان‌ها با مسواک زدن تمیز نمی‌شود.

شکل ۱۲- طریقه صحیح قرار گرفتن مسواک روی دندان‌ها

شکل ۱۳- روش صحیح مسواک زدن

برای استفاده از نخ دندان، حدود ۲۰ تا ۳۰ سانتیمتر از آن را جدا کنید. دو سر نخ را به دور دو انگشت سبابه خود بپیچید یا آن را با نوک انگشت شست بگیرید و بین دندان‌ها را یک به یک تمیز کنید (شکل ۱۴).

شکل ۱۴- روش صحیح نخ زدن دندان

هـ) بوی بد دهان: بعضی از افراد از بوی بد دهان خود شکایت دارند. این افراد می‌خواهند بدانند که چگونه می‌توانند بوی بد دهان را از بین ببرند. البته بوی بد دهان، بیماری نیست بلکه علامتی از بیماری است. به طور کلی بوی بد دهان دو دسته دلیل دارد.

۱- دلیل‌های مربوط به دهان و دندان ۲- دلیل‌های عمومی

۱- دلیل‌های مربوط به دهان و دندان: رعایت نکردن بهداشت دهان و دندان و خوب تمیز نکردن دندان‌ها باعث می‌شود رده‌های غذا بین دندان‌ها باقی بماند. در این محیط میکروب‌ها رشد می‌کنند و ضمن فساد دندان‌ها بوی بد دهان را نیز به وجود می‌آورند. دندان‌های پوسیده هم می‌توانند باعث بوی بد دهان شوند. دندان‌های پوسیده باید پر شده و ترمیم شوند تا میکروب‌ها در محل‌های پوسیده جمع نشوند. ورم لثه و عفونت آنها هم یکی از دلیل‌های بوی بد دهان است. افرادی که دندان مصنوعی دارند، باید آنها را خوب تمیز کنند تا بوی بد دهان به وجود نیاید.

شکل قرار گرفتن دندان‌ها هم می‌تواند در به وجود آمدن بوی بد دهان اثر داشته باشد. اگر فاصله بین دو دندان زیاد باشد یا به علت کمی فاصله، دو دندان روی هم قرار بگیرند ممکن است خرده‌های غذا لای دندان‌ها جمع شود و محیط مناسبی برای رشد میکروب‌ها به وجود بیاید. همچنین بعضی از عمل‌های جراحی دهان و دندان هم باعث بوی بد دهان می‌شوند.

۲- دلیل‌های عمومی بوی بد دهان: بیماری بعضی از اعضای بدن مانند معده، گلو و سینوس‌ها همچنین بیماری مرض قند، مسمومیت غذایی، مسمومیت دارویی، تب، اسهال و یبوست هم ممکن است و باعث بوی بد دهان بشوند.

و به طور کلی برای از بین بردن بوی بد دهان، باید بهداشت دهان و دندان را رعایت کرد، پوسیدگی دندان را پر کرده، اگر دندان‌ها نامرتب قرار گرفته‌اند، با مراجعه به دندانپزشک آن‌ها را مرتب کرده و بیماری‌های لثه را نیز درمان کرد.