هدف‌های رفتاری: پس از پایان این مبحث از فراگیر انتظار می‌رود:
١- بخش‌های اصلی گل را توضیح دهد.
۲- ساختمان تخمک را رسم کند.
۳- انواع گلها را شرح دهد.
۴- دانه گرده را توضیح دهد.
۵- تشکیل میوه را شرح دهد.
۶ – انواع میوه را طبقه‌بندی کند.
شکل ۱- گل
گل
گل دستگاه تولید مثل می‌باشد. در نباتات پست گل خیلی ساده ولی در نباتات عالی و پیدازادان گل به حد اعلای رشد خود می‌رسد. اصولا دستگاه تولید مثل (گل) مجموع برگ‌های تغییر شکل یافته‌ای است که مانند سایر برگ‌ها در روی ساقه گیاه قرار گرفته است.
شکل ظاهری و قسمتهای مختلف گل: هر گل ابتدا به صورت غنچه و سپس شکفته می‌شود.
کار اصلی گل تولید میوه و دانه می‌باشد. هر گل از قسمتهای زیر تشکیل یافته است:
۱- دمگل: ساقه باریکی است که گل را به ساقه متصل می‌کند.
۲- برگچه: در محلی که دمگل به ساقه متصل می‌شود برگچه وجود دارد که به اشکال و رنگهای مختلف می‌باشد. در گل کاغذی بزرگ و رنگی و در گل شیپوری قیف مانند و سفید است.
٣– نهنج: قسمت برجسته‌ی انتهای دمگل را نهنج می‌نامند که در بعضی از گلها برجسته و مشخص و در پاره چندان مشخص نیست.
۴- کاسبرگ: مجموع برگ‌های سبز را کاسبرگ می‌نامند ولی کاسبرگ‌هایی نیز وجود دارند که همانند گلبرگ هستند مانند زنبق و لاله. عده کاسبرگ‌ها در گلهای مختلف متفاوت است در خشخاش ۲ و در شب بو ۴ و در گیاهان تک لپه‌ای ۳ یا مضربی از آن است.
کاسه گل را منظم گویند، وقتی همه کاسبرگ‌ها به یک اندازه باشند مانند گل سرخ. اگر کاسبرگ‌ها به یک اندازه نباشند کاسه گل را نامنظم گویند مانند گل نخود.
کاسه گل جدا کاسبرگ است. هنگامی‌که کاسبرگ‌های آن جدا از یکدیگر باشند مانند کاسبرگ آلاله و گل را پیوسته کاسبرگ گویند وقتی که قسمت بیشتر کاسبرگ‌ها به هم چسبیده باشد مانند کاسه گل
شکل ۲- اندام‌های گل لاله
شکل ۳- گلهای پیوسته کاسبرگ و جدا کاسبرگ
میخک و پامچال. کاسه گل پامچال شبیه لوله است.
۵- گلبرگ یا جام: مجموع برگ‌های رنگین را گلبرگ یا جام گل نامند که به شکل‌ها و رنگهای گوناگون مشاهده می‌شود و زیبایی گلها عموما از آنها است. عده گلبرگ‌ها غالبا برابر عده کاسبرگ‌ها است مانند آلاله که ۵ کاسبرگ و ۵ گلبرگ دارد و در پاره‌ای از گلها عده گلبرگ‌ها بیشتر از عده کاسبرگ‌ها است مانند خشخاش که دارای ۲ کاسبرگ و ۴ گلبرگ می‌باشد.
و جام گل یا گلبرگ‌ها را منظم گویند، وقتی گلبرگ‌ها یک اندازه باشند مانند جام گل شب بو و توت فرنگی جام گل را نامنظم گویند، اگر گلبرگ‌ها به یک اندازه نباشند مانند جام گل نخود که از ۵ گلبرگ نابرابر ساخته شده است. یکی از گلبرگ‌ها که بزرگتر است درفش نام دارد و دو گلبرگ آن به نام بال و دو تای دیگر را ناو می‌نامند.
گل را جدا گلبرگ یا گشاده جام گویند وقتی که گلبرگ‌های آن از یکدیگر جدا باشند مانند گل سرخ. هنگامی‌که گلبرگ‌ها به هم چسبیده باشند گل را پیوسته جام یا پیوسته گلبرگ می‌گویند.
شکل ۴- وضع گلبرگ‌ها در گلهای منظم و نامنظم
مانند گل نیلوفر و توتون. وضع جام گل در رده‌بندی گیاهان از اهمیت خاصی برخوردار است.
جام گل به اشکال مختلفی دیده می‌شود از قبیل جام چلیپایی، میمون، پروانه آسا، شیپوری، لوله‌ای، لوله‌ای زبانه‌ای و استکانی.
پرچمها یا نافه (اندام‌های نر)
هر پرچم (میکروسپوروفیل) به طور معمول از میله و بساک درست شده است. میله در سمت پایین معمولا به نهنج چسبیده و در سمت بالا به بخش حجیمی‌به نام بساک ختم می‌شود. بساک جوان از سلول‌های پارانشیمی مشابه تشکیل شده است، اما کم کم در بساک چهار گروه سلولی به نام سلول‌های مادر گرده در چهارگوشه آن متمایز می‌شوند. وقتی بساک می‌رسد، از این چهار توده سلولی چهار کیسه گرده (میکروسپوران) حاصل می‌آید.
شکل ۵- ساختمان پرچم و انواع شکفتن پرچمها
تعداد پرچمها در گلهای مختلف متفاوت است. در نعناع ۴، شب بو۶ و در لوبیا ۱۰ و در خشخاش بیش از ۱۰۰ می‌باشد. در گیاهان تک لپه تعداد پرچمها ۳ یا مضربی از آن است.
اندازه پرچم‌های بعضی از گلها متفاوت است به طوری که در شب بو ۴ پرچم بلند و ۲ پرچم کوتاه است و در نعناع دو پرچم بلند و دو پرچم کوتاه است.
رنگ بساک در بیشتر گلها زرد است و ممکن است به رنگهای دیگر هم باشد چنان که در گل هلو قرمز و در یاس بنفش و در خشخاش سیاه رنگ است. و بیشتر گلها پرچم‌های آزاد دارند مانند آلاله و شب بو ، ولی پرچم بعضی از گلها ممکن است به یکدیگر یا به جدار جام گل چسبیده باشند. مانند پرچم‌های گل نخود که از ۱۰ پرچم، ۹ پرچم به هم چسبیده و یک عدد آزاد است. ممکن است همه پرچمها به هم چسبیده و تشکیل لوله‌ای بدهند مانند گل مینا.
بساک پرچم دارای چهار کیسه است که دو به دو به هم راه دارند. پس از رسیدن بساک یعنی پس از آماده شدن دانه‌های گرده شکاف یا سوراخ یا دریچه‌ای در آن پیدا می‌شود تا دانه‌های گرده را بیرون بریزد. شکفتن بساک پرچمها در گیاهان مختلف متفاوت می‌باشد.
برای مطالعه
ساختمان دانه گرده
هر دانه گرده جسمی میکروسکوپی است که در سطح خارجی آن تزییناتی وجود دارد که در گونه‌های مختلف گیاهی گوناگون است. دانه گرده از اجزای زیر درست شده است.
الف – پوسته ها: دو پوسته دانه گرده را احاطه می‌کنند. پوسته خارجی منفذ دارد و از جنس کو تین است و به آن اگزین می‌گویند. سطح خارجی این پوسته ناهموار بوده و در گونه‌های مختلف شکل‌های گوناگون دارد و در تشخیص نوع گیاه مؤثر است. پوسته داخلی از جنس سلولز است و انتین نام دارد.
ب – سلول‌ها: دو سلول
شکل ۶- مراحل پیدایش دانه گرده
به نام سلول‌های رویشی و زایشی در درون هر دانه‌ی گرده جای دارند. سلول رویشی بزرگتر است و سلول زایشی را در بر گرفته است. به طور معمول در سیتوپلاسم این سلول‌ها رنگیزه کاروتنوئیدی وجود دارند که رنگ دانه‌های گرده را سبب می‌شوند. دانه‌های گردهی بعضی گیاهان در هوا پراکنده شده و به مواد موجود در آتمسفر، آلوده می‌شوند و با ورود به مجاری تنفسی در بعضی افراد حالت آلرژی یا حساسیت به وجود می آورند.
دانه‌های گرده چگونه در کیسه‌های گرده ساخته می‌شوند؟ در داخل هر کیسه گرده یا میکروسپورانژ سلول‌های ۲۸ کروموزومی‌به نام سلول‌های مادر میکروسپور یا مادر دانه‌ی گرده وجود دارند. هر کدام از این سلول‌ها با تقسیم میوزی چهار سلول n کروموزومی‌به نام میکروسپور به وجود می آورد. سپس هسته هر میکروسپور به طریق میتوز تقسیم می‌شود و هر دو هسته پدید می آورد. یکی از این هسته‌ها با مقداری سیتوپلاسم، سلول زایشی را به وجود می آورد و هسته دیگر با بقیه سیتوپلاسم به سلول رویشی تبدیل می‌شود. سپس با به وجود آمدن پوسته‌های انتین و اگزین، هر میکروسپور به یک دانه گرده یا گامتو فیت نر تبدیل می‌شود.
شکفتن بساک: در هنگامی‌که میکروسپور تبدیل به دانه گرده می‌شود، بساک نیز تغییراتی حاصل کرده، به بساک رسیده تبدیل می‌شود. لایه مکانیکی بساک که تنها دیوارهای خارجی سلول‌های آن نازک باقی مانده است در اثر خشکی هوا بیش از دیواره‌های دیگر، آب خود را از دست داده و جمع می‌شود و در نتیجه بساک را پاره می‌کند. شکفتن بساک همیشه با ایجاد شکاف انجام نمی‌شود، گاهی شکوفایی بساک، مانند سیب زمینی با پدید آمدن روزن و گاهی مانند زرشک با ایجاد دریچه صورت می‌گیرد. چون در شکفتن بساک گیاهان در اکوسیستم‌های آبی، خشکی هوا دخالتی ندارد، بنابراین مکانیسم شکفتن بساک در همه گیاهان به یک صورت نیست.
مادگی (مگاسپوروفیل)
واحدهای سازنده‌ی مادگی بر چه نام دارند. هر برچه ساختمانی همانند برگ دارد و می توان آن را یک برگ تغییر شکل یافته به حساب آورد. مادگی ممکن است از یک یا چند برچه درست شده باشد که در حالت اول آن را ساده و در حالت دوم مرکب می‌نامند. در مادگی مرکب ممکن است برچه‌ها از هم جدا (آلاله و توت فرنگی) و یا به هم پیوسته باشند (زنبق، پامچال، اطلسی). در هر برچه و در نتیجه در هر مادگی سه بخش تخمدان، خامه و کلاله وجود دارد. تخمدان بخش حجیم برچه است و در درون آن ساختارهایی به نام تخمک پدید می‌آیند. تخمکها حامل گامت‌های ماده‌اند. خامه ستون باریکی است که از سلول‌های پارانشیمی ساخته شده و از آن رگبرگی می‌گذرد. در بخشی از خامه بافت مغذی وجود دارد که لوله گرده از آن راه به تخمک می‌رسد. کلاله بخش پهن انتهایی خامه است. سلول‌های ترشحی کلاله ماده چسبناکی را می سازند که برای رویش دانه‌های گرده محیط مناسبی را پدید می آورد.
جفت‌بندی و انواع آن
ترتیب استقرار تخمکها را در درون تخمدان جفت‌بندی می‌گویند. انواع جفت‌بندی از این قرارند:
جفت‌بندی کناری: در این جفت بندی، تخمکها در سطح داخلی تخمدان قرار می‌گیرند. در تخمدان لوبیا که از یک برچه تشکیل شده، تخمکها در محل اتصال دولبه‌ی برچه قرار دارند و در بنفشه که از سه برچه تشکیل شده، کنار هر برچه به کنار برچهی دیگر متصل می‌شود و به‌این ترتیب مادگی سه بر چه‌ای تک خانه به وجود می‌آید و تخمکها در کناره‌ی تخمدان در محل جفت قرار می‌گیرند.
جفت‌بندی محوری: در این جفت‌بندی کناره‌های برچه‌های تشکیل دهنده‌ی مادگی در وسط تخمدان به یکدیگر پیوسته و محور میانی تخمدان را تشکیل می‌دهند. بنابراین به تعداد برچه‌ها در داخل تخمدان حفره به وجود می‌آید و تخمکها به صورت ردیف هایی در طول محور میانی قرار می‌گیرند مانند گیاهان تیرهی سوسن.
جفت‌بندی مرکزی: این جفت‌بندی در مادگی‌های چند برچه و تک خانه مانند پا مچال وجود دارد. تخمکها بر روی ستون آزاد در مرکز تخمدان که از رشد قاعده‌ی محل اتصال برچه‌ها حاصل آمده، قرار می‌گیرند.
شکل ۷- انواع جفت‌بندی ها
برای مطالعه
تخمکها چگونه ساخته می‌شوند؟
ابتدا در دیواره‌ی تخمدان در محلی به نام جفت یک برآمدگی پدیدار می‌شود. این برآمدگی شامل توده‌ای از سلول هاست که بعدها پارانشیم خورش را پدید می آورند. سپس در سمت خارج این توده‌ی سلولی دو پوسته به وجود می‌آیند. همزمان با این تغییرات یکی از سلول‌های خورش از بقیه متمایز می‌گردد. این سلول که مانند سایر سلول‌های پارانشیم خورش، ۲n کروموزومی است، سلول مادر مگاسپور نام دارد. سلول مادر مگاسپور با تقسیم میوز چهار سلول n کروموزومی‌به نام مگاسپور تولید می‌کند. یکی از این چهار سلول بزرگ می‌شود و سه سلول دیگر از بین می‌روند. هسته‌ی سلول باقی مانده (مگاسپور) سه بار به طریق میتوز تقسیم می‌شود و ۸ هسته
کروموزومی حاصل می‌کند. سرانجام هر کدام از این هسته‌ها با مقداری سیتوپلاسم تبدیل به یک سلول می‌شود. ۶ تا از این سلول‌ها در قطبین سلول مگاسپور قرار می‌گیرند و دو تای دیگر در مرکز سلول دو هسته‌ای را به وجود می آورند. اکنون سلول بزرگ مگاسپور شامل ۷ سلول است و آن را کیسه رویانی (گامتوفیت ماده) می‌نامیم.
گلها را از نظر دارا بودن اجزای گل به دو دسته گل کامل و گل ناقص تقسیم می‌نمایند.
گل کامل: گلی را کامل گویند هرگاه هر چهار جزء اصلی گل یعنی کاسه، جام، نافه و مادگی بر چه) در گل مشاهده گردد مانند شب بو، آلاله، نیلوفر آبی و گل شراب.
گل ناقص: هرگاه گل فاقد یکی از اجزای اصلی باشد آن را ناقص می‌نامند.
شکل ۸- گلهای کامل و گلهای ناقص
گلهای ناقص دارای دو نوع مختلف می‌باشند.
– پاره‌ای فاقد کاسه و جام گل می‌باشند و آنها را برهنه می‌گویند.
– پاره‌ای از گلها فاقد گلبرگ هستند در آن صورت آنها را بی گلبرگ گویند.
گل‌هایی که دارای نافه و مادگی هستند خواه دارای کاسه و جام بوده و یا فاقد آن باشند گلهای هرمافرودیت (نر ماده) نامیده می‌شوند مانند گلهای گندم، میخک، اطلسی، شب بو و غیره.
گل‌هایی که فاقد نافه‌اند گل ماده و گل‌هایی که فاقد مادگی هستند گل نر گویند. هرگاه گل نر روی یک درخت و گل ماده روی درخت دیگر باشد گیاه را دو پایه می‌نامند مانند بید، خرما و پسته.
در صورتی که گلهای نر و گلهای ماده در روی یک گیاه باشند آن را یک پایه می‌گویند. مانند بلوط، فندق و گردو.
گاهی در بعضی نباتات در روی یک پایه آن، هم گلهای نر ماده (هرمافرودیت (Hermafrodit) و هم گلهای یک جنسی (نر یا ماده) دیده می‌شود. این قبیل نباتات را پلی گام می‌نامند.
گلهای منظم و گلهای نامنظم: گل‌هایی که اجزای ساختمانی آنها نسبت به محور گل قرینه باشند گلهای منظم نام دارند مانند گل لاله و توت فرنگی. اگر اجزای ساختمانی گل با یکدیگر مساوی نباشند ولی نسبت به صفحه‌ای که از دمگل می‌گذرد قرینه باشد گل را نامنظم می‌گویند مانند گل نخود.
نباتات اتوفکوند و هتروفکوند: هرگاه تخمک‌‌های درون تخمدان یک گیاه (گامت ماده) با محتوی دانه گرده (گامت نر) همان گیاه تلقیح گردد می‌گویند گیاه به طریق اتوفکوند تولید بذر نموده است و این نوع گیاهان را اتوگام می‌نامند مانند گندم و نخود. در صورتی که تخمک درون تخمدان گیاهی به وسیله گیاه دیگر تلقیح گردد آن را هتروفکوند نامند و این نوع گیاهان را الوگام می‌گویند مانند چغندر.
گیاهانی نیز یافته می‌شوند که وضعی بینابین دارند و این نوع گیاهان را الواتو گام می‌گویند. شناسایی گیاهان الوگام و گیاهان اتو گام از نظر اصلاح نباتات در رابطه با تهیه بذر مرغوب و مناسب اهمیت فراوان دارد.
اقسام گل آذین
چگونگی قرار گرفتن گلها روی ساقه را گل آذین گویند. گل آذینهای ساده یک دمگل اصلی داشته و چند گل به آن متصل است در صورتی که در گل آذینهای مرکب دمگل‌های فرعی از آن منشعب می‌شوند.
دمگل: پایک هر گل در گل آذین.
دمگل آذین: پایک گل آذین.
ساقه برهنه: پایک بدون برگی که از زمین خارج می‌شود و حامل گل آذین است.
محور: محور اصلی گل آذین.
گریبانه: فلس و یا برگ‌های کوچکی که در زیر گل آذینهای متراکم قرار گرفته مثل گیاهان خانواده‌های چتریان و گل قاصد.
برگه، چمچه: برگه و یا برگ هایی که گل آذین را احاطه می‌کند و یا در زیر آن قرار گرفته مثل گل شیپوری و پیاز.
گرزن یکسویه: در زیر گل انتهایی یک شاخه حامل یک گل، وجود دارد. در صورتی که مجدد گلدهی ادامه یابد گرزن یکسویه مرکب تشکیل می‌شود.
گرزن دم عقربی: گرزن یکسویه مرکب که به ترتیب شاخه‌ها در جهات مختلف منشعب می‌شوند.
گرزن باد بزنی: گرزن یکسویه مرکبی که به ترتیب از چپ و راست منشعب می‌شوند و نوک همه آنها در یک سطح قرار دارد.
گرزن حلزونی: گرزن یکسویه مرکبی که انشعابات همه از یک جهت خارج می‌شوند و در یک سطح قرار گرفته‌اند.
گرزن دوسویه: در زیر گل انتهایی ۲ شاخه حامل گل روبه روی هم قرار دارند. در صورتی که مجددا انشعابات ادامه یابد، گرزن دوسویه مرکب تشکیل می‌شود.
خوشه: نوعی گل آذین که محور اصلی آن طویل شده و دمگل‌های حامل گل به آن متصل می‌گردند.
سنبله: شبیه خوشه ولی گلها بدون دمگل هستند. میله چمچه: سنبله‌ای با محور ضخیم و گوشتی مثل گل شیپوری
خوشه مرکب: نوعی گل آذین با یک محور اصلی و انشعاباتی که خود مجددا منشعب می‌گردند.
دیهیم: نوعی گل آذین که دمگل‌های پایینی طویل تر شده، به نحوی که گلها در بالا همه در یک سطح قرار می‌گیرند.
شکل ۹
کپه‌ای، کلاپرک، سرسان: نوعی گل آذین شامل کپه‌ای با گلهای بدون دمگل و به صورت فشرده به هم و انبوه.
شکل ۱۰
چتر: نوعی گل آذین که در آن تمام دمگل‌ها از یک نقطه خارج می‌شوند. در صورتی که دمگل‌های دیگری از دمگل‌های اصلی منشعب گردد گل آذین چتر مرکب خواهد بود.
شاتون، دم گربه‌ای: شبیه سنبله که یک جا خزان می‌کند و دارای گلهای تک جنسی و بدون گلبرگ است.
فعالیت عملی ۱:
هنرجویان گرامی انواع گل آذین در گیاهان مختلف را جمع‌آوری و شناسایی نمایید.
تعداد و وضع قطعات گل در گیاهان مختلف متفاوت است و از این تفاوت‌ها برای رده‌بندی گیاهان استفاده می‌شود.
به خطر اهمیت گل در شناسایی گیاهان نهاندانه، گیاه شناسان راه هایی را برای نشان دادن ویژگی‌های گل پیشنهاد کرده‌اند، مانند تهیه‌ی برش طولی و رونگارهی گل.
رونگارهای گل: هرگاه صفحه‌ای فرضی پوششهای گل را به طور افقی در بخش میانی و پرچمها را از ناحیه بساک و مادگی را از ناحیه‌ی تخمدان برش داده و تصویر برش‌های به دست آمده را به همان ترتیبی که بر روی گل قرار دارند روی صفحه‌ای افقی رسم کنیم، رونگارهی آن گل به دست می‌آید. به طوری که در شکل ملاحظه می‌شود در رونگاره تعداد، وضعیت قرارگرفتن، پیوستگی و آزاد بودن، منظم یا نامنظم بودن قطعات تشکیل دهنده‌ی گل هم چنین ویژگی‌های تشریحی بساک و تخمدان به آسانی مشخص می‌شود.
شکل ۱۱
گرده افشانی و آمیزش گامت‌ها
گرده افشانی عبارت است از انتقال دانه‌های گرده پرچم یک گل به روی کلاله مادگی همان گل یا گل دیگری از همان گونه. گرده افشانی ممکن است به طور مستقیم یا غیرمستقیم انجام شود. در گرده افشانی مستقیم، دانه‌های گرده یک گل به روی مادگی همان گل انتقال می‌یابد این نوع گرده افشانی به طور معمول در یک گل هرمافرودیت (گلی که هم پرچم و هم مادگی دارد) و پرچمها و مادگی‌ها با هم می‌رسند، انجام می‌شود. همچنین در مواردی مانند گل نخود که گلبرگ‌ها فضای مسدودی به وجود آورده و پرچمها و مادگی در آن جای می‌گیرند، اجباره گرده افشانی مستقیم انجام می‌دهند. از سوی دیگر هرگاه گرده افشانی بین دو گل (تک جنسی یا هرمافرودیت) انجام گیرد، گرده افشانی را غیرمستقیم می‌گویند. گرده افشانی غیر مستقیم به کمک حشرات، باد، آب، جانوران دیگر و به طور مصنوعی به وسیله آدمی انجام می‌گیرد، اما گرده افشانی به وسیله حشرات و باد عمومیت بیشتری دارد.
گرده افشانی به وسیله حشرات در بین گیاهان بسیار رایج است. گل‌هایی که به کمک حشرات گرده افشانی می‌کنند، سازگاری‌های خاصی حاصل کرده‌اند. این گلها با رنگ، بو و نوش یا شهد خود حشرات را به سوی خود جلب می‌کنند. نوش در نوشگاه ساخته می‌شود. نوشگاه در نقاط مختلف از جمله در پای گلبرگ ها، پرچمها و بر روی بخش هایی از نهنج و غیره قرار دارند. نوش
شکل ۱۲- گرده افشانی در گیاه سالویا
از ترشحات گیاهی است و در آن مواد قندی وجود دارد، پروانه ها، زنبوران بویژه زنبور عسل غذای خود را از نوش گلها تأمین می‌کنند. اندازه‌ی گلها اغلب با جثه‌ی حشره هماهنگی دارد، به طوری که حشره به راحتی در درون گل به گونه‌ای جای می‌گیرد که بدنش با دانه‌های گرده و مادگی تماس پیدا می‌کند. و بسیاری از گیاهان بوته‌ای و درختان برای عمل گرده افشانی به حشرات نیاز ندارند. دانه‌های گرده گل این گیاهان در هوا پخش شده، به وسیله باد حمل می‌شوند. اما در این حال بیشتر دانه‌های گرده هدر می‌روند، اما بعضی به دام کلاله‌های گلهای رسیده می افتد. گرده افشانی به وسیله باد بیشتر در گیاهانی صورت می‌گیرد که دارای گلهای نر و گلهای ماده‌اند و این گلها روی پایه‌های جداگانه قرار دارند. در این قبیل گلها، پرچمها اغلب از گل خارج شده و به وسیله‌ی باد تکانده شده، دانه‌های گرده خود را آزاد می سازند. دانه‌های گرده‌این گلها بسیار فراوان بوده، صاف و سبک اند و مسافتهای طولانی را همراه باد طی می‌کنند. کلاله‌ها اغلب دارای انشعابات پر مانند بوده و خارج از گل قرار می‌گیرند. این وضعیت شانس کلاله‌ها را برای به دام‌انداختن دانه‌های گرده که به وسیله‌ی باد حمل می‌شوند، افزایش می‌دهد. در گل‌هایی که به وسیله‌ی باد گرده افشانی می‌کنند، گلبرگ‌ها با وجود ندارند و یا بسیار کوچکند و نوش گل وجود ندارد (چرا؟).
آمیزش
آمیزش عبارت است از ترکیب گامت ماده با گامت نر. محصول آمیزش، سلول تخم است. سلول تخم با تقسیمات متوالی و تحولاتی که حاصل می‌کند رویان را پدید می آورد. پس از آن که دانه‌های گرده بر روی کلاله مادگی نشستند، در صورتی که شرایط محیط مناسب باشد، رطوبت جذب می‌کنند و محتویات هر کدام از آنها به صورت لوله‌ای به نام لوله‌ی گرده، از یکی از روزن‌های پوسته دانه گرده خارج می‌گردد. هر لوله گرده از طریق بافت مخصوصی که در خامه وجود دارد به سوی تخمدان نفوذ می‌کند و خود را به تخمک می‌رساند. سپس لوله گرده وارد تخمک می‌شود. ضمن روش لوله گرده، هسته‌ی سلول رویشی تحلیل می‌رود و هسته‌ی سلول زایشی به طریق میتوز تقسیم می‌شود و دو سلول حاصل می آورد. هر کدام از سلول‌های اخیر یک گامت نر یا آنتروزوئید است. پس لوله‌ی گرده‌ای که وارد تخمک می‌شود دارای دو گامت نر است. در داخل کیسه رویانی یکی از آنتروزوئیدها با سلول تخمزا و آنتروزوئید دیگر با سلول دو هسته‌ای ترکیب می‌شود. نتیجه‌ی این دو آمیزش به وجود آمدن تخم اصلی (۲n کروموزومی) و تخم ضمیمه (۳n کروموزومی) است (شکل ۱۳).
پدید آمدن دانه
پس از آمیزش، یک سری تغییرات در تخمک صورت می‌گیرد و طی این تغییرات تخمک به دانه تبدیل می‌شود. در این فرایند از تخم اصلی رویان دانه و از تخم ضمیمه، اندوخته (آلبومن) دانه به وجود می‌آید. پوسته‌های تخمک هم در محل سفت به هم می‌رسند و پس از تغییراتی به پوسته دانه تبدیل می‌شوند.
شکل ۱۳- الف – ورود لوله‌های گرده از خامه به سوی تخمکها ؛ ب – رویش لوله گرده و انجام لقاح مضاعف
پیدایش آلبومن
تخم ضمیمه نیز همراه با تقسیمات تخم اصلی، پس از تقسیمات متوالی، بافت ویژه‌ای به نام آلبومن را می سازد که در حقیقت همان اندوخته‌ی دانه بوده، بعدها مورد استفاده‌ی رویان قرار می‌گیرد. تشکیل آلبومن به‌این ترتیب است که هسته‌ی تخم ضمیمه پی در پی تقسیم شده و اطراف دیواره‌ی کیسه‌ی رویانی را اشغال می‌کنند در حالی که بخش میانی کیسه‌ی رویانی دارای مقداری سیتوپلاسم محتوی مواد غذایی و واکوئل است. هسته‌های حاصل از تخم ضمیمه به تکثیر خود ادامه داده تمام حجم کیسه‌ی رویانی را اشغال می‌کنند. لایه‌ی بیرونی آلبومن در بسیاری از گیاهان با ترشح آنزیم هایی تمام خورش داخل تخمک را به مصرف خود رسانده و به‌این ترتیب خورش در اغلب موارد کاملا از میان می‌رود. به طوری که ملاحظه می‌شود تخم ضمیمه از اندوخته‌ی کیسه‌ی رویانی استفاده کرده تکثیر می‌یابد و معمولا تمام سلول‌های خورش را نیز به مصرف می‌رساند. در حالی که خود غذای مناسبی را برای رویان فراهم می آورد و سرانجام مورد تغذیه‌ی رویان قرار می‌گیرد.
تشکیل میوه
در مدتی که رشد و نمو تخمک در جریان است تغییراتی نیز در بخش‌های مختلف تخمدان به وجود می‌آید و این اندام تبدیل به میوه می‌شود. دیواره‌ی میوه که از تغییرات دیواره‌ی تخمدان حاصل می‌شود و پیرابر نام دارد شامل سه بخش کم و بیش مشخص برون بر، میان بر و درون بر است که ساختمان آن بر حسب نوع میوه متفاوت است.
شکل ۱۴- تشکیل میوه
برون بر: خارجی‌ترین پوسته میوه است که در هلو کرکدار، در پرتقال ناصاف و در گیلاس صاف است.
میان بر: میان بر در بیشتر میوه‌ها قسمت خوراکی را تشکیل می‌دهد. میان بر هلو نرم، میانبر پرتقال سفید است و همراه با برون بر به نام پوست پرتقال کنده می‌شود.
درون بر: این قسمت دانه را در بر می‌گیرد، درون بر گردو و گیلاس چوبی، درون بر انگور نازک می‌باشد و مستقیما روی دانه چسبیده است و درون بر پرتقال به صورت کرکهای دراز و آبدار در آمده است و بخش خوراکی میوه است.
شکل ۱۵- انواع میوه‌های آبدار
اقسام میوه
میوه‌ها را از روی ساختمان فرابر آنها به دو دسته تقسیم می‌کنند:
۱- میوه آبدار: در این نوع میوه میانبر یا درون بر عموما آب و مواد گوناگون اندوخته می‌کنند مانند هلو که دارای میانبر آبدار و پرتقال که دارای درون بر آبدار است. میوه‌های آبدار دو نوع اند:
الف – سته: درون برش نازک و کاملا به پوست دانه چسبیده است مانند انگور.
ب – شفت: میوه آبداری است که درون برش چوبی و ضخیم شده است. درون بر چوبی و دانه را بر روی هم هسته گویند. مانند هسته هلو و هسته گوجه. سیب و گلابی میوه شفتی هستند که از مادگی چند برچه‌ای به وجود آمده‌اند.
۲- میوه‌های خشک: عموما فرا بر خشک دارند و دانه آنها به مصرف تغذیه می‌رسد. میوه‌های خشک دو دسته‌اند:
الف – ناشکوفا به شکل‌های زیر می‌باشند:
– اگر فرابر نازک داشته باشند که به دانه چسبیده باشد آن را گندمه گویند مانند گندم.
– اگر فرابر میوه خشک و چوبی شده باشد میوه فندقه نامند مانند فندق.
ب – شکوفا
این نوع میوه خشک پس از رسیدن شکفته می‌شود و دانه‌ها به صورت‌های گوناگون بیرون می‌ریزند و انواع آنها عبارتند از:
– میوه شکوفایی که با یک شکاف باز می‌شود و آن را برگه می‌گویند مانند زبان پس قفا (زبان در قفا).
– میوه شکوفایی که با دو شکاف باز می‌شود و آن را نیام می‌گویند مانند نخود، لوبیا و باقلا. اگر طول میوه کم بود (خورجین کوتاه و آن را خورجینک نیز می‌گویند.
– نوع دیگر میوه‌های شکوفا کپسول است که از اجتماع چند برچه به وجود آمده است مانند خشخاش و پامچال.
میوه ساده و مرکب: میوه‌ای که از یک برچه یا از برچه‌های به هم چسبیده به وجود آمده باشد میوه ساده می‌نامند مانند هلو، پرتقال. میوه‌ای که از گلهای مستقل کنار هم نتیجه شده باشد، میوه مرکب می‌گویند مانند: آلاله و تمشک
در بعضی از گیاهان آنچه را که میوه نامیده می‌شود تخمدان رشد یافته نیست بلکه سایر اندام‌های گل است که بزرگ و آبدار و پراندوخته می‌شود که به آنها میوه‌های کاذب می‌گویند مانند توت، شاه توت، بادام هندی، آناناس و … .
فعالیت عملی ۲:
انواع میوه‌های گیاهان را جمع‌آوری و شناسایی نمایید.
شکل ۱۶- انواع میوه‌های خشک شکوفا
فعالیت عملی ۳:
با راهنمایی مربیان خود انواع ریشه، برگ، ساقه و میوه را از منطقه خود جمع‌آوری نموده و نامگذاری نمایید.
فعالیت عملی ۴:
انواع گل موجود در منطقه خودتان را جمع‌آوری نموده و اجزای آن را بررسی (پوشش، پرچم، مادگی) و دیاگرام‌های آنها را ترسیم کنید.
خودآزمایی
۱- برچه چیست؟ انواع برچه‌ها را در گیاهان مختلف معرفی کنید.
۲- گیاهانی که با باد گرده افشانی می‌کنند چه سازگاری هایی حاصل کرده‌اند؟
۳- چرا وقتی در تشکیل دانه دو فرد شرکت دارند نسبت به موقعی که یک فرد شرکت می‌کند، برتری و امتیاز بیشتری در نظر می‌گیریم؟
۴- جفت‌بندی چیست؟ انواع آن را نام ببرید.
۵- تشکیل میوه را به طور خلاصه شرح دهید.
۶- تخم ضمیمه چگونه بوجود می‌آید؟
۷- میوه‌های سته و شفت را توضیح دهید.
۸- گل آذین خوشه را با رسم شکل توضیح دهید.
» فایل word «دستگاه زایای گیاه»
» فایل pdf «دستگاه زایای گیاه»
