مجرای شریانی باز (PDA) چیست؟
بیماری مجرای شریانی باز یک بیماری قلبی است که عموماً در هفته‌ها یا ماه‌های اولیه تولد در نوزادان مشاهده می‌شود. در واقع مجرای شریانی یک ارتباط شریانی نرمال در دوران جنینی بین شریان آئورت و شریان ریوی می‌باشد که به خون غنی از اکسیژن اجازه گردش در سراسر بدن را می‌دهد.
تمام نوزادان با همین ارتباط بین آئورت و شریان ریوی متولد می‌شوند. زمانیکه کودک شما در رحمتان در حال رشد است نیازی به حضور شش برای اکسیژنه کردن خون وجود ندارد چراکه بندناف این کار را انجام می‌دهد. در دوران بارداری وجود ارتباط بین شریان ریوی و آئورت ضروری است تا به عبارت عامیانه تر خون اکسیژن‌دار شش‌های ناکارآمد را دور زده! و به تمام بدن برسد. این ارتباط نرمال دوره جنینی، مجرای شریانی نام دارد.
در حین تولد جفت به دلیل قطع کردن بندناف خارج می‌شود. اکنون ضروری است که ریه‌های نوزاد کار خود را شروع کنند. زمانی که نوزاد اولین دم را می‌کند، رگهای خونی شش‌ها باز می‌شوند و خون شروع به جریان به سمت شش‌ها می‌کند تا اکسیژن دریافت کند. در این حالت دیگر نیازی به وجود مجرای شریانی نیست. در شرایط نرمال تا چند روز بعد از تولد این مجرا بسته می‌شود و دیگر خونی از درون آن عبور نمی‌کند.
در بعضی نوزادان این مجرا باز می‌ماند و سبب ایجاد بیماری می‌شود در این حالت می‌گوییم که نوزاد مورد نظر به بیماری مجرای شریانی باز مبتلا شده است. باز بودن این مجرا سبب مخلوط شدن خون روشن و تیره درون مجرا می‌شود.
نوزادان دختر به میزان دوبرابر بیشتر از نوزادان پسر به بیماری مجرای شریانی باز مبتلا می‌شوند.
چرا PDA ایجاد می‌شود؟
مجرای شریانی در حین تولد همواره وجود دارد. در بعضی نوزادان این مجرا بسته نمی‌شود. با این‌حال دلیل اصلی این بسته نشدن هنوز مشخص نشده است اما عمده‌ترین ترین تولد نارس نوزاد است.
بیماری مجرای شریانی باز در همراهی با سایر بیماری‌های قلبی نیز می‌تواند رخ دهد.
چرا PDA می‌تواند نگران کننده باشد؟
زمانیکه مجرای شریانی باز می‌ماند خون غنی از اکسیژن (خون روشن) که از آئورت وارد شریان ریوی می‌شود با خون کم اکسیژن (خون تیره) که در حال رفتن به سوی شش‌ها جهت تصفیه است، مخلوط می‌شود. در نتیجه رگهای ششی مجبور به حمل مقدار خون بیشتری نسبت به حالت عادی می‌شوند. اینکه رگهای ششی تا چه اندازه بتوانند از عهده خون اضافی بر بیایند به دو عامل بستگی دارد:
۱.اندازه مجرای شریانی
۲.میزان خون عبوری از مجرا به شریان ریوی.
خون اضافی سبب افزایش فشار در رگهای خونی ششی می‌شود. هرچه حجم زیادتری از خون پرفشار وارد شش‌ها شود، انرژی زیادتری از جانب شش‌ها جهت مقابله با خون پرفشار لازم خواهد شد.
نوزاد به دلیل این فلوی اضافی خون به سمت شش دچار مشکل تنفسی می‌شود. این نوزادان اگر نارس هم باشند به میزان طولانیتری در ونتیلاتور باقی خواهند ماند. ساپورت دستگاه ونتیلاتور نیز به خاطر این حجم اضافی خون بیشتر خواهد بود.
در موارد نادر در صورت درمان نشدن در دراز مدت آسیب ششی ایجاد خواهد شد. به طور عمده این مشکل بسیار نادر است و اکثر کودکان دارای این نقص تا زمان ایجاد آسیب ششی درمان می‌شوند.
PDA می‌تواند کاملاً خاموش و بدون علامت باشد. این حالت مخصوصاً در نوزادان چندماهه که مجرای شریانیشان اندکی باز مانده است ظاهر می‌شود.
علائم مجرای شریانی باز چیست؟
قطر مجرای ارتباطی بین آئورت و شریان ریوی در نوع علائم بروز یافته، شدت علائم و زمان بروز اولین علائم دخیل خواهد بود. هرچه اندازه مجرا بزرگتر باشد میزان خون اضافی وارده به شش‌ها نیز بیشتر خواهد بود.
یک کودک مبتلا به مجرای شریانی باز در صورت کوچک بودن قطر مجرا ممکن است نشانه ای نداشته باشد و پزشک کودک شما تنها با شنیدن صدای قلب آشفته متوجه آن شود. سایر نوزادان با مجراهای بزرگتر ممکن است نشانه‌های مختلفی از خود نشان دهند. آنچه در اینجا آورده شده است رایج‌ترین علائم دیده شده در بیماران است. هر چند می‌دانیم که علائم متفاوت در کودکان مختلف می‌تواند بروز یابد:
- خستگی
- عرق کردن
- تنفس سریع
- تنفس سخت
- بی میلی به غذا و یا خستگی حین تغذیه
- وزن پایین
- کاهش تغذیه که منجر به کاهش رشد می‌شود
- عرق کردن هنگام گریه یا غذا خوردن
- تنفس سریع مداوم یا تنگی نفس
- آسان خسته شدن
- ضربان قلب تند
نشانه‌های PDA ممکن است با سایر بیماری‌ها مشترک باشد پس بنابراین قبل از شروع روند درمان باید حتما با پزشک نوزاد مشورت داشت.
PDA چگونه تشخیص داده می‌شود؟
پزشک نوزاد ممکن است حین معاینه فیزیکی صداهای آشفته‌ای از ناحیه قلبی قفسه سینه بشنود و جهت علت‌یابی نوزاد را به پزشک متخصص کودکان ارجاع دهد.در این شرایط صدای غرغر مانند در حقیقت توربولانس جریان خون در مجرای شریانی است.
یک متخصص اطفال در تشخیص و کنترل نقص‌های قلبی مادرزادی و همچنین پیش‌بینی خطرات و مشکلات احتمالی در آینده تخصص دارد. کاردیولوژیست با ارائه معاینه فیزیکی،گوش دادن به صدای قلب و شش و انجام بعضی کارهای دیگر که به تشخیص بیماری کمک کند در این زمینه فعالیت خواهد داشت. مکان شنیده شدن صدای آشفته و همچنین شدت آشفتگی صدا به متخصص قلب در تشخیص بیماری قلبی نوزاد کمک فراوانی خواهد کرد. روش‌های تخصصی‌تر تشخیص بیماری قلبی مادرزادی در نوزاد در سن‌ها و وضعیت‌های بالینی مختلف متفاوت است. برخی تست‌ها که در این زمینه می‌توانند کمک کننند عبارتند از:
X-ray سینه. یک روش تشخیصی که در آن با استفاده از اشعه‌های X نامرئی تصاویری از بافت‌های داخلی،استخوان]ا و اندان‌ها روی فیلم می‌افتد. در افراد مبتلا به مجرای شریانی باز تصویر حاصله از قلب بزرگتر خواهد بود چرا که اندازه قلب به دلیل ورود خون اضافی از شش به قلب بزرگتر شده است. همچنین ممکن است تصویر شش ها نیز در تصویر نامتعارف باشد.
- الکتروکاردیوگرام (ecgیاekg). دستگاه ثبت فعالیت الکتریکی قلب که در این حالت ممکن است ریتم های غیرمعمول (آریتمی یا دیس ریتمی) ثبت کند.
- اکوکاردیوگرام. یک روش که ساختار و عملکرد قلب را با استفاده از امواج صوتی ضبط شده توسط یک سنسور الکترونیکی انجام می دهد که تصویر متحرک از دریچه های قلب و قلب را نمایان می‌سازد. اکو می‌تواند الگوی جریان خون را از طریق PDA نشان دهد و تعیین می‌کند که مجرا چقدر بزرگ است و همچنین چه میزان خون از طریق آن عبور می کند. اکو معمول‌ترین روش تشخیص بیماری مجرای شریانی باز می‌باشد.
- کاتتریزاسیون قلبی. کاتتریزاسیون قلب یک روش خاص است که اطلاعات بسیار دقیقی در مورد ساختارهای داخل قلب ارائه می دهد
با استفاده از آرام بخش، لوله ای کوچک و نازک انعطاف پذیر (کاتتر) به یک رگ خون در کشاله ران وارد می شود و به داخل قلب هدایت می شود. اندازه گیری فشار خون و اندازه گیری اکسیژن در چهار اتاقک قلبی و همچنین شریان ریوی و آئورت صورت می‌گیرد. رنگ کنتراست نیز به داخل رگ تزریق می شود تا ساختارهای داخل قلب به وضوح تصویر شوند. روش کاتتریزاسیون قلب ممکن است گزینه ای برای درمان باشد. در طی روش، کودک بیهوش است و یک لوله کوچک، نازک و انعطاف پذیر (کاتتر) به رگ های خونی در کشاله ران وارد می شود و به داخل قلب هدایت می شود. هنگامی که کاتتر در قلب قرار دارد، متخصص قلب یک وسیله خاص، یا یک کوپل (بسته به اندازه PDA) را نیز به سمت قلب منتقل می‌کند. این وسیله مجرای باز شریانی را خواهد بست و جریان خون از سمت آئورت به شریان ریوی را متوقف خواهد ساخت.
گزینه‌های درمانی مجرای شریانی باز شامل مانیتورینگ، دارو درمانی و بستن توسط کاتتر گذاری قلبی و جراحی می‌باشند.
چه موقع به پزشک مراجعه کنیم
اگر نوزاد یا کودک فرد دچار علائم زیر شود باید به پزشک مراجعه کند:
- اگر هنگام خوردن یا بازی به آسانی خسته شود
- عرق کردن هنگام گریه یا غذا خوردن
- تنفس سریع مداوم یا تنگی نفس
- ضربان قلب تند
دلایل
مجرای شریانی باز ناشی از مشکلات در مراحل اولیه تشکیل قلب می‌باشد-اما دلیل واضحی وجود ندارد. عوامل محیطی و ژنتیکی ممکن است در این عارضه نقشی داشته داشنه باشند.
قبل از تولد، یک ارتباطی عروقی (مجرای عروقی) میان دو شریان اصلی قلبی-آئورت و شریان ریوی-برای گردش خون جنین مورد نیاز است. این مجرای شریانی خون را از ریه جنین در حال رشد خارج می‌کند و جنین اکسیژن را از طریق گردش خون مادر دریافت می‌کند.
در حالت طبیعی مجرای شریانی دو سه روز پس از تولد بسته می‌شود. در نوازادن نارس، این بسته شدن ممکن است مدتی طول بکشد. اگر مجرا بسته نشود، به این عارضه، مجرای شریانی باز گفته می‌شود.
این بازماندگی غیرطبیعی سبب می‌شود تا خون زیادی به ریه‌ها و قلب نوزاد جاری شود. در صورت عدم درمان، فشار خون ریوی نوزاد افزایش می‌یابد و ممکن است قلب کودک بزرگ و ضعیف شود.
عوامل خطرزا
عواملی که خطر مجرای شریانی باز را افزایش می‌دهند، عبارتنداز:
تولد زودرس: مجرای شریانی باز اغلب در نوزادانی ایجاد می‌شود که زودتر از موعد به دنیا می‌آیند.
سابقه خانوادگی و دیگر بیماری‌های ژنتیکی: سابقه خانوادگی ضایعات قلبی و دیگر بیماری‌های ژنتیکی مانند سندرم داون، خطر مجرای شریانی باز را افزایش می‌دهند.
عفونت ویروس روبللا در طول حاملگی: اگر مادر هنگام حاملگی مبتلا به عفونت ویروس روبللا(سرخجه آلمانی)شود، خطر ضایعات قلبی در نوزاد افزایش می‌یابد. ویروس روبللا از جفت عبور کرده و به سیستم گردش خون نوزاد راه می‌یابد. این ویروس سبب آسیب عروق خونی و دیگر اعضای بدن از جمله قلب می‌شود.
به دنیا آمدن در نواحی مرتفع: نوزادانی در نواحی با ارتفاع بیش از ۳۰۰۰ متر به دنیا می‌آیند بیش از سایرین در خطر مجرای شریانی باز قرار دارند.
عوارض
مجرای شریانی کوچک ممکن است هیچ عارضه‌ای نداشته باشد. اگر مجرا بزرگ باشد و درمان نگردد می‌تواند سبب:
افزایش فشار خون در ریه‌ها: جریان خون فراوان ورودی به ریه از طریق مجرای شریانی می‌تواند منجر به افزایش فشار خون ریه شود، که می‌تواند سبب آسیب دائمی ریه شود. مجرای شریانی باز بزرگ می‌تواند منجر به سندرم آیزن منگر شود، که نوعی افزایش فشار خون برگشت ناپذیر می‌باشد.
نارسایی قلبی: مجرای شریانی باز در نهایت می‌تواند سبب بزرگی و ضعف قلب شود. نارسایی قلبی عارضه‌ای‌ست که در آن قلب نمی‌تواند خون را به خوبی پمپ کند.
عفونت قلبی(اندوکاردیت): افرادی که مشکلات ساختاری قلبی، مانند مجرای شریانی باز دارند، در معرض خطر بیشتری برای ابتلا به عفونت‌های لایه داخلی قلب(اندوکاردیت) قرار دارند.
مجرای شریانی باز و حاملگی
اغلب زنانی که مجرای شریانی باز کوچکی دارند می‌توانند حاملگی را بدون هیچ مشکلی پشت سر گذارند. گرچه، داشتن ضایعه یا عوارضی بزرگ-مانند نارسایی قلبی، آریتمی یا فشارخون ریوی-می‌تواند خطر عوارض حاملگی را افزایش دهد. اگر فرد مبتلا به سندرم آیزن منگر باشد، حاملگی می‌تواند مرگبار باشد.
برخی داروهای قلبی می‌توانند مشکلاتی جدی برای جنین در حال رشد ایجاد کنند. بنابراین ترک یا تعویض این داروها هنگام حاملگی ممکن است ضروری باشد.
تشخیص
پزشک می‌تواند مجرای شریانی باز را بر اساس ضربان قلب نوزاد تشخیص دهد.
اگر پزشک به نقص قلبی مشکوک شود، ممکن است یک یا چند مورد از آزمایش‌های زیر را تجویز کند:
اکوکاردیوگرام: امواج صوتی تصاویری از قلب میسازند که می‌توانند به تشخیص مجرای شریانی باز، بزرگ شدگی حفرات قلبی و نحوه پمپ قلبی کمک کنند.
تصویر برداری با اشعه ایکس از قفسه سینه: تصویر برداری با اشعه ایکس به پزشک کمک می‌کند تا بیماری‌های قلبی ریوی نوزاد را تشخیص دهد.
الکتروکاردیوگرام: این تست فعالیت الکتریکی قلب را ثبت کرده و به پزشک در تشخیص ضایعات قلبی کمک می‌کند.
کاتتر گذاری قلبی: این تست برای تشخیص مجرای شریانی باز ضروری نیست، اما ممکن است برای بررسی نقایص دیگر مادرزادی قلبی که در طی یک اکوکاردیوگرام یافت می شود انجام گیرد.
درمان
درمان‌های مجرای شریانی باز، بسته به سن بیمار متفاوت می‌باشد. گزینه‌های درمانی عبارتنداز:
انتظار: در نوزادان نارس، مجرای شریانی باز اغلب خود به خود بسته می‌شود. پزشک قلب نوزاد را بررسی خواهد کرد تا مطمئن شود مجرا به خوبی بسته می‌شود. بررسی اولیه در نوزادان فول ترم، کودکان و بزرگسالانی که مجرای شریانی کوچکی داشته و عارضه خاصی ندارند، کافی می‌باشد.
دارو درمانی: در نوزادان نارس، داروهای ضدالتهاب غیراستروئیدی- مانند ایبوپروفن یا ایندومتسین-ممکن است به بسته شدن مجرا کمک کنند. این داروها مواد هورمون مانندی که مجرای شریانی را باز نگه می‌دارند، متوقف می‌سازد. داروهای ضدالتهاب غیراستروئیدی مجرای شریانی باز را در نوزادان فول ترم، کودکان و بزرگسالان نمی‌بندند.
جراحی باز قلب: اگر داروها موثر نباشند و بیماری شدید باشد و عوارض جدی ایجاد کنند، باید جراحی باز قلب انجام گیرد. جراح برشی کوچک میان دنده‌های نوزاد انجام می‌دهد تا به قلب وی برسد سپس با استفاده از بخیه مجرا را می‌بندد.
پس از جراحی، نوزاد چندین روز در بیمارستان بستری می‌شود تا تحت مراقبت قرار گیرد. بازیابی کامل نوزاد از جراحی باز قلب چندین هفته طول می‌کشد. این نوع جراحی همچنین در بزرگسالانی مبتلا به مجرای شریانی باز که دچار عوارض ناشی از آن هستند، نیز تجویز می‌گردد. عوارض این جراحی شامل خشونت صدا، عفونت و فلج دیافراگم می‌باشند.
کاتتر گذاری: نوزادان نارس برای شیوه کاتتر گذاری بسیار کوچک هستند. اگر نوزاد مشکلات مربوط به مجرای شریانی باز نداشته باشد، توصیه پزشک این خواهد بود تا نوزاد بزرگ شده و پس از آن کاتتر گذاشته شود. این روش می‌تواند در نوزادان فول ترم و نیز در بزرگسالان به کار گرفته شود.
در روش کاتتر گذاری، یک لوله کوچک(کاتتر)را از طریق یکی از عروق خونی کشاله ران وارد می‌کنند تا وارد قلب شود. از طریق کاتتر، فنر یا پلاگی وارد می‌شود تا مجرای باز را ببندد. عوارض این عمل شامل عفونت، خونریزی یا حرک فنر و پلگ گذاشته شده به محلی غیر از مجرا می‌باشند.
پیشگیری
هیچ راه مطمئنی برای پیشگیری از داشتن نوزادی با مجرای شریانی باز وجود ندارد. گرچه بسیار مهم است تا تمام اقدامات لازم برای یک حاملگی سالم صورت گیرند. برخی از این اقدامات عبارتنداز:
- انجام مراقبت‌های اولیه قبل از زایمان، حتی قبل از بارداری
- داشتن رژیم غذایی سالم
- دوری از خطرات
- دوری از عفونت‌ها
- کنترل دیابت
