تولیدمثل؛ آزمون های آنلاین فصل هفتم زیست شناسی یازدهم

فصل تولیدمثل

در سال‌های گذشته با انواع تولیدمثل غیرجنسی و جنسی آشنا شدید. فرآیند تولیدمثل جنسی با تولید یاخته‌های جنسی (گامت) همراه است. در این فصل با دستگاه تولیدمثل آشنا می‌شوید که با بقیۀ دستگاه‌های بدن تفاوت دارد. اگر این دستگاه درست کار نکند و حتی بخشی از آن را از بدن خارج کنیم، زندگی فرد به خطر نمی‌افتد.

– به نظر شما اهمیت تولیدمثل در چیست؟

– دستگاه تولیدمثل در انسان چه بخش‌هایی است و با دستگاه تولیدمثل بقیۀ جانوران چه تفاوت‌هایی دارد؟

– نقش جانور نر و ماده در تولیدمثل چیست؟

این‌ها بخشی از پرسش‌هایی است که با مطالعۀ این فصل، به پاسخ آن‌ها می‌رسیم.

گفتار ۱: دستگاه تولیدمثل در مرد

اجزای دستگاه تولیدمثلی مرد را در شکل ۱ می‌بینید. مجموعۀ اندام‌های این دستگاه وظایف متعددی دارند از جمله:

1. تولید زامه (اسپرم)
2. ایجاد محیطی مناسب برای نگهداری از زامه¬ها
3. انتقال زامه‌ها به خارج از بدن
4. تولید هورمون جنسی مردانه (تستوسترون)

واژه‌شناسی

زامه (Sperm / اسپرم)

زامه از کلمه زام به معنی ازدواج کردن یا زاماد (زوماد) برای نشان دادن نر، گرفته شده است. با استفاده از آن واژه‌های زامه‌زایی، زامه‌زا، زام یا ختک و زام‌یاخته ساخته و معنی پیدا می‌کنند.

.

.

.

گفتار ۲: دستگاه تولیدمثل در زن

همان‌طور که در شکل ۶ می‌بینید، این دستگاه شامل اندام‌هایی است که مجموعاً نقش‌های زیر را بر عهده دارند.

1. تولید یاختۀ جنسی ماده (تخمک)
2. انتقال یاخته‌های جنسی ماده به سمت رحم
3. ایجاد شرایط مناسب برای لقاح زامه و تخمک
4. حفاظت و تغذیۀ جنین در صورت تشکیل
5. تولید هورمون‌های جنسی زنانه

شکل ۶- دستگاه تولیدمثل در زن

تخمدان‌ها: غدد جنسی ماده‌اند که درون محوطۀ شکم قرار دارند و با کمک طنابی پیوندی و ماهیچه‌ای به دیوارۀ خارجی رحم متصل‌اند.

ساختار تخمدان با بیضه تفاوت دارد. درون آن لوله‌های پیچ در پیچ وجود ندارد. درون هر تخمدان نوزاد دختر در حدود یک میلیون مام یاخته (اووسیت) اولیه وجود دارد. هر مام یاخته را یاخته‌های تغذیه‌کننده احاطه می‌کنند. به مجموعۀ آن‌ها انبانک (فولیکول) گفته می‌شود. پس از تولد، تعداد انبانک افزایش نخواهد یافت و به دلایل نامعلومی تعداد زیادی از مام‌یاخته‌ها و یاخته‌های تغذیه‌کننده از بین می-روند. تغییراتی را که در تخمدان رخ می‌دهد در شکل ۷ می‌بینید.

.

.

.

گفتار ۳: رشد و نمو جنین

نوزاد آدمی، زندگی را به صورت یک یاختۀ تخم آغاز می‌کند. تخم با تقسیم‌های پی در پی و گذر از مراحلی سرانجام به جنین و نوزاد متمایز می‌شود.

لقاح

مام یاخته ثانویه پس از تخمک‌گذاری از طریق انتهای شیپور مانند (شیپور فالوپ) وارد لوله رحم می‌شود. حرکات زواند انگشت مانند، انقباض دیواره و زنش مژک‌های دیواره لولۀ رحم، مام یاخته ثانویه را به سمت رحم حرکت می‌دهند. با ورود مایع منی به رحم، میلیون‌ها زامه به سمت مام یاخته ثانویه شنا می‌کنند، ولی فقط تعداد کمی از آن‌ها در لولۀ رحم به آن می‌رسند. زامه‌ها برای ورود باید از دو لایۀ خارجی و داخلی اطراف مام یاخته ثانویه عبور کنند. لایۀ خارجی، باقی ماندۀ یاخته‌های انبانکی و لایۀ داخلی، شفاف و ژله‌ای است (شکل ۱۳). در حین عبور زامه از لایۀ خارجی، تارَک¬تن پاره می‌شود تا آنزیم‌های آن لایۀ داخلی را هضم کنند.

لقاح موقعی آغاز می‌شود که غشای یک زامه و غشای مام یاخته ثانویه با همدیگر تماس پیدا کنند. در این زمان، ضمن ادغام غشای زامه با غشای مام یاخته، تغییراتی در سطح مام یاخته اتفاق می‌افتد که باعث ایجاد پوششی به نام جدار لقاحی می‌شود. جدار لقاحی از ورود زامه‌های دیگر به مام یاخته ثانویه جلوگیری می‌کند.

با ورود سر زامه به مام یاخته، هسته آن به درون سیتوپلاسم وارد می‌شود. در همین حال، مام یاخته ثانویه، کاستمان را تکمیل می‌کند و به تخمک تبدیل می‌شود. هستۀ تخمک با هسته زامه ادغام می‌شود و یاختۀ تخم با ۲۳ جفت فام‌تن شکل می‌گیرد (شکل ۱۳).

شکل ۱۳- برخورد و نفوذ زامه در مام یاخته

.

.

.

گفتار ۴: تولیدمثل در جانوران

اساس تولیدمثل جنسی در همۀ جانوران مشابه است. ولی در چگونگی انجام، مراحل آن و حفاظت و تغذیۀ جنین، تفاوت‌هایی وجود دارد که به بعضی از آن‌ها اشاره می‌کنیم.

نحوه لقاح

در آبزیان مثل ماهی‌ها، دوزیستان و بی‌مهرگان آبزی لقاح خارجی دیده می‌شود. در این روش، والدین گامت‌های خود را در آب می‌ریزند و لقاح در آب صورت می‌گیرد. برای افزایش احتمال برخورد گامت‌ها، والدین تعداد زیادی گامت را هم‌زمان وارد آب می‌کنند. برای هم‌زمان شدن ورود یاخته‌های جنسی به آب عوامل متعددی دخالت دارد از جمله دمای محیط، طول روز، آزاد کردن مواد شیمیایی توسط نر یا ماده یا بروز بعضی رفتارها مثل رقص عروسی در ماهی‌ها (شکل ۱۸).

شکل ۱۸- رقص عروسی ماهی‌ها

. 

. 

.