عشایر بختیاری | تصاویری از کوچ عشایر بختیاری در سال ۱۳۲۲

درباره عشایر و عشایر بختیاری و فرهنگ و آداب و رسوم خاصشان هرچه بگوییم، کم گفته‌ایم. این مردمان سختکوش، ساکنان سرزمین بختیاری، از اصیل‌ترین وقدیمی‌ترین اقوام ایرانی و همچنین  یکی  از بزرگترین ایلات ایران محسوب می‌شوند و مهمترین جامعه عشایری ایران را تشکیل می‌دهند. سرزمین بختیاری بخش‌هایی ازشش استان چهارمحال و بختیاری، کهگیلویه و  بویر احمد، اصفهان، فارس، لرستان و خوزستان را در بر می‌گیرد. استان چهارمحال و بختیاری وکهگیلویه و بویر احمد، محل سکونت عمده عشایر بختیاری و سرزمین اصلی بختیاری است. هنوز بخش مهمی ازایل های بختیاری کوچ نشین هستند و قشلاق آنها معمولا بخشی خوزستان و ییلاق آنها معمولا استان چهار محال وبختیاری است. زبان بختیاری از شاخه‌های اصیل زبان پارسی قدیم است که بسیاری ازپژوهشگران ریشه آن را در زبان پهلوی باستان یافته‌اند.
عشایر به چه معناست؟ عشایر بختیاری چه کسانی هستند؟
عشایر جمع عشیره است و عشیره به معنای طایفه و قبیله است، بنابراین به افرادی عشایر گفته می‌شود که به عشیره وابسته هستند. هرچند در زبان فارسی وقتی از عشایر صحبت می‌کنیم، منظورمان احتمالا ایل‌های کوچنده هستند. زندگی عشایر با زندگی که جوامع شهری و روستایی تجربه می‌کنند کاملا متفاوت است. شغل عشایر اغلب دامداری است، این افراد اغلب برای یافتن مراتع بهتر برای دام‌هایشان در فصول مختلف سال کوچ می‌کنند. ایل بختیاری به دوشاخه بزرگ هفت لنگ و چهار لنگ تقسیم می‌شود. شاخه هفت لنگ بیش تر دراستان چهار محال و بختیاری زندگی می‌کنند و به طایفه‌های متعددی ازجمله دورکی بهداروند (بختیاروند) دینارانی باب بابادی سه دهستانی و جانکی تقسیم می‌شوند. شاخه چهار لنگ نیز به طایفه‌های متعددی مانند محمد صالحی موگویی کندل زو- میموند و زلکی تقسیم می‌شوند. بیشترین جمعیت ایل بختیاری متعلق به شاخه هفت لنگ است. فرهنگ بختیاری بسیار گسترده و متنوع است.  تنوع این فرهنگ هم به دلیل قدمت این قوم است و هم به دلیل وسعت جغرافیایی قلمرو سرزمین بختیاری.
برای آشنایی با عشایر بختیاری، فرهنگ و آداب و رسوم آن‌ها تا انتهای مقاله همراه ما باشید.

آداب و رسوم عشایر بختیاری
عشایر بختیاری آداب و رسوم خاص خود را دارند، از مراسم عروسی گرفته تا مراسم شکار و نوروز و تولد نوزاد ‏و…. در این بخش به معرفی برخی از مراسم و اداب و رسوم ایل بختیاری می‌پردازیم. ‏
رسم شکار عشایر بختیاری
در میان عشایر بختیاری رسم است که مردان جوان پیش از ازدواج برای تهیه گوشت غذای عروسی، به شکار ‏می‌رود. مادر داماد نیز به پخت نان سنتی  مشغول می‌شود، خواهران و دختران نیز مشک می‌زنند تا دوغ و کره ‏محلی همراه داماد شود. عروس نیز باید لباس شکار را آماده کند. در روز شکار، برادر بزرگتر داماد یا پدر و دایی ‏او، برایش شال شکار می‌بندند. مرد جوان باید پس از بدرقه شدن با فامیل و خویشان راهی شکار شود و بز کل ‏شکار کند. انجام موفقیت آمیز این شکار نشانه رشادت و دلیری بختیاری‌ها به شمار می‌آید. ‏

مراسم ازدواج عشایر بختیاری
در گذشته بختیاری‌ها فرزندان خود را در کودکی به نام یکدیگر می‌زدند. به این مراسم ناف بران گفته می‌شد، ‏رسمی که اکنون بسیار کمرنگ شده و خواستگاری رسمی جای آن را گرفته است. در این خواستگاری یک ‏روسری زیبا از طرف مادر داماد بر سر عروس می‌شود که حکم همان انگشتری نامزدی را دارد. خانواده عروس ‏نیز نبات و شیرینی به خانواده داماد می‌دهند که این کار به معنای موافقت با ازدواج آنان است. رسم است که ‏دخترانی که نامزد می‌کنند تا زمان ازدواج، قالی ببافند و به خانه جدیدشان ببرند. ‏شب عروسی عشایر بختیاری، خانواده و اقوام داماد پس از صرف غذا، با آیینه و شمعدان در دست به سمت ‏خانه عروس می‌روند و اقوام عروس را به سمت این خانه بدرقه می‌کنند. در بیشتر مناطق عروس سوار بر اسب ‏این راه را طی می‌کند. صدای ساز و دهل، رقص محلی و ترکه بازی، خواندن ترانه‌های شادی مانند آهای گل و ‏دوآل آل در عروسی عشایر بختیاری مرسوم است. ‏

عید نوروز در عشایر بختیاری
حدود دو هفته پیش از نوروز، عشایر بختیاری با خانه تکانی به استقبال عید می‌روند. حدود ده روز پیش از عید ‏نیز به کاشت سبزه اقدام می‌کنند. البته در  گذشته سبزه هفت سین را از صحرا می‌چدند و آن را با خاک و آب ‏زنده نگه می‌داشتند. سفره هفت سین و عیدی دادن‌های نوروزی این مردمان، شباهت زیادی به رسم و رسوم ‏دیگر مناطق ایران دارد. اما غذاهایی که به مناسبت عید نوروز طبخ می‌شوند، غذاهایی هستند به رنگ سبز! ‏غذاهایی مانند باقالی پلو، سبزی پلو با ماهی، کوکو سبزی و قورمه سبزی!‏
یکی از رسوم جالبی که در میان مردم عشایر بختیاری در عید نوروز وجود دارد، مربوط می‌شود به یک باور و ‏افسانه قدیمی. در زمان تحویل سال، تخم مرغ‌هایی روی سطح آیینه قرار داده می‌شود تا حرکت آن‌ها در زمان ‏سال تحویل مشخص باشد. عشایر بختیاری همچون بسیاری از دیگر اقوام اعتقاد داشتند که زمین بر روی شاخ ‏گاوی قرار دارد که با نو شدن سال، آن را از شاخی به شاخ دیگر منتقل می‌کند.

رقص بختیاری
بختیاری ها رقص‌های بسیار جذابی دارند، رقص درایل بختیاری نمادی حماسی دارد و نشانه اتحاد و همبستگی است. برخی از این رقص‌ها فقط توسط مردان انجام می‌شود و برخی دیگر نیز توسط زنان و مردان به صورت مختلط. رقص چوبازی (چوب بازی) در ابتدا توسط دو مرد انجام می‌شود، این در حالی است که  بقیه در اطراف ایستاده‌اند و به نوبت وارد رقص بختیاری می‌شوند. در این رقص، یکی از افراد یک ترکه نازک در دست دارد و فرد دیگر یک چوب بزرگ (به این چوب بزرگ) درک می‌گویند. فردی که ترکه در دست دارد باید بتواند به پای فردی که چوب در دست دارد ضربه بزند. شخصی که چوب در دست دارد، باید تمام تلاشش را بکند تا ترکه به پایش نخورد. اگر این ضربه به پای فرد دارای چوب اصابت کند باید دوطرف جای خود را عوض کنند. این کار توسط دیگر افراد حاضر در مراسم نیز به ترتیب انجام می‌شود. و اما رقص‌هایی که زنان و مردان در آن مشارکت دارند شامل رقص سه پا، دوپا، چهاردستمالی، جیران جیران و رقص مجسمه است.
در رقص سه پا، رقصندگان سه قدم با پای راست خود به جلو می‌روند و پس از آن این پا را خم می‌کنند. پس از خم شدن پای راست، نوبت خم شدن پای چپ و سپس برگشتن دو گام به عقب است. در این رقص شانه‌های رقصندگان به هم متصل است و دستانشان در هم گره می‌خورد. رقص دوپا نیز زمانی انجام می‌شود که نوازندگان آهنگ را تند می‌کنند. از آنجا که رقص سه پا و دوپا بسیار پرتحرک است، بیشتر توسط جوانان انجام می‌گیرد.
رقص چهاردستمالی نیز شباهت زیادی به رقص سه پا دارد. با این تفاوت که پس از برداشته شدن سه قدم، خبری از برگشت به عقب نیست بلکه دوقدم به صورت درجا برداشته می‌شود. رقص هی دته از دیگر رقص های بختیاری است که به خاطر تحرک زیاد، نیاز به هماهنگی بالای مغز و بدن و انعطاف خوب است. در رقص جیران جیران، مرد و زن در کنار هم می‌رقصند. رقص مجسمه نیز رقصی عجیب و غریب برای آنهایی است که با این نوع رقص آشنایی ندارند. رقص و نوای نوازنده در این نوع رقص گاهی باز می‌ایستند و بی مقدمه دوباره شروع می‌شود. زمانی که نوازنده ازنواختن می‌ایستد رقصنده نیز باید در همان حالتی که هست، ثابت بماند. حاضرین در جمع اگر بخواهند رقص ادامه پیدا کند باید به نوازنده که به آن تشمال گفته می‌شود، انعام و شیرینی بدهند تا نوازنده بنوازد و رقصنده دوباره به رقص آید.

موسیقی عشایر بختیاری
صرف نظر ازموسیقی محض و نیز آیین‌های شادی و عزا که هیچ یک بدون موسیقی اجرا نمی‌شوند- آداب ورسوم بسیاری هستند مانند هبرسه یا مراسم طلب باران و نیز معجره سنگ که با موسیقی پیوند دارند. بخش‌های اصلی این موسیقی عبارتند از موسیقی مجالس شادی و عروسی، موسیقی مراسم عزاداری، موسیقی کار و موسیقی حماسی. ترانه‌های بختیاری، اغلب توسط همه مردم و به خصوص زنان ودختران توشمال خوانده می‌شون. در خواندن این ترانه‌ها معمولا حاضران، خوانندگان را همراهی می‌کنند .دوالالی واسونک ها، آهای گل، المان المان، شیرین شیرین وسرو ازجمله این ترانه‌ها هستند. ترانه حنا حنا (نی نای) نیز ازترانه‌های نسبتا منسوخ شده‌ای است که معمولاٌ زنان آن رامی خواندند.

لباس عشایر بختیاری
زیباترین لباس‌های رنگی را می‌توان در میان لباس عشایر ایران یافت. لباس عشایر بختیاری نیز چنان چشم‌نواز است که دوست دارید حتما خود را در آن پوشش ببینید و عکس بگیرید. لباس زنان بختیاری از چند تکه مجزا تشکیل شده است و شامل لچک، مینا، زیرلچکی یا بنایی، بند سوزن، دستمال، پیراهن، شلوار قری و کفش است. یکی از معروفترین‌های پوشش عشایر بختیاری همان لچک است که شباهت زیادی به کلاه دارد. لچک ها با منجوق دوزی، دوخت سکه های قدیمی و پولک تزیین می‌شوند و زیبایی آن را دوچندان می‌کنند. برای ثابت نگه داشته شدن لچک بر روی سر از بندهای آن استفاده می‌کنند، بندهایی که زیرگلو به هم گره می‌خورند. جایی که این بندها گره می‌خورد، با جوش دادن سکه طلا و نقره زیرلچکی یا بنایی ساخته می‌شود. اما آن روسری بلندی که از پارچه نازک حریرمانند بر سر زنان عشایر بختیاری می‌بینید، مینا (mayna) نام دارد. جوانان رنگ های روشنی مانند آبی، سبز، بنفش، قرمز و زرد استفاده می‌کنند و میانسالان رنگ‌های تیره‌تر را مورد استفاده قرار می‌دهند. آن چیزی که از پشت سر تا کمرگاه آویزان است، بند سوزن نام دارد. بند سوزن ریسمانی است که انواع زینت آلات و مهره به آن متصل است و توسط سنجاق یا گیره به لچک وصل می‌شود. دستمال، چیزی شبیه پیشانی بند است که رنگی سیاه دارد. این دستمال بزرگ و ابریمشی، چهارگوش است و دو سر انتهایی‌اش در پشت سر به هم گره می‌خورد. پیراهن، از دیگر لباس های زنان بختیاری محسوب می‌شود که دارای آستین است و سه دکمه، جلوی آن را زینت می‌دهد. بالا تنه و دامن پیراهن صاف است و از هیچ چینی در آن خبری نیست. پیراهن ها تا زیر زانو هستند و در دوطرف چاک بیست سانتی متری دارند. سن و سال زنان بر انتخاب رنگ پیراهن زنان بختیاری تاثیر زیادی دارد. لباسی که از آن به عنوان شلوار قری یاد می‌شود، در واقع یک دامن پر از چین است. در گذشته از پارچه مخمل برای دوخت شلوار قری استفاده می‌شد. در گذشته زنان عشایر بختیاری از گیوه به عنوان کفش و پاپوش استفاده می‌کردند اما اکنون اکثر آن‌ها از ارسی استفاده می‌کنند که کفشی چرمی رویه دار و اکثرا مشکی است.

بالاپوش مردان روستایی و عشایر بختیاری، پر از معنا و مفهوم‌های زیباست. لباس مردان بختیاری از اجزایی نظیر چوقا، کلاه نمدی، شلوار گشاد سیاه (دبیت)، گیوه و شال تشکیل شده است. چوقا بالاپوشی است که از نخ های نازک بافته می‌شود، این نخ‌های نازک، از ریسیدن پشم گوسفند ساخته می‌شوند. چوقا که از شانه‌ها تا نوک زانو را می‌پوشاند، آب باران را از خود عبور نمی‌دهد. شاید با دیدن چوقا به یاد پیانو بیفتید اما این طرح‌های زیبا، معنای عمیق‌تری دارند. چوقای بختیاری که خطوط مشکی بر روی زمینه سفید دارد از کهن‌ترین پوشش‌های ایرانی است. بسیاری از محققان استفاده از رنگ سیاه و رنگ سفید را به دلیل تضادی که با هم دارند نماد خیر و شر و یا همان خوب و بد می‌دانند. برخی نیز اعتقاد دارند که خطوط چوقا از روی مقبره کوروش کبیر الهام گرفته است. خطوط سفید نماد سپنتامینو (فرشته نیک) از پایین به بالا امتداد دارند و خطوط سیاه که نماد انگره مینو (اهریمن) هستند از بالا به پایین می‌آیند و این یعنی پیروزی خوبی بر بدی ها! شلوار دبیت شلواری به رنگ مشکی است که از پارچه دبیت دوخته می‌شود.
شال از دیگر اجزای تشکیل دهنده لباس مردان بختیاری پارچه‌ای سفید رنگ است که به صورت طولی تا می‌شود و سپس مانند کمربند به دور کمر پیچیده می‌شود. این شال‌ها نگهدارنده شلوار دبیت مردان است. گیوه نیز پاپوش مردان بختیاری سات که رویه آن از جنس پنبه است و رنگی سفید دارد. چوپانان نیز یک پوشش دیگر دارند، بالاپوشی نمدی که هم بسیار گرم است و هم آب به درونش نفوذ نمی‌کند. البته این بالاپوش آتش هم نمی‌گیرد و به آن کردین (Kordin) گفته می‌شد.

قالی و دست‌بافته‌های عشایر بختیاری
قالی عشایر بختیاری حاصل تلاش بافندگان عشایر بختاری است. قالی های بختیاری قدیمی، تار و پودی از جنس پشم بسیار مرغوب داشته است. اما دستگاه‌های قالیبافی جدید، قالی‌هایی تولید می‌کنند که گره ترکی و دو پود دارند. اکنون تار و پودها پنبه‌ای و پرز پشمی دارند. طرح قالی های بختیاری در گذشته به صورت کاملا ذهنی بافته می‌شدند و نقشه نداشتند. این طرح‌های ذهنی شامل طرح‌های خشتی (خشتی جانوری و خشتی گل و گیاه)، ترنج (لچک و ترنج)، سروکاج، قابی سماوری (حلقه‌ای)، گل مینا (گل اشرفی)، گلدانی، شرابه (گل پتو، گلدانی خمره‌ای) و گلدانی و درختی است. رنگبندی فرش بختیاری به شکل نگ لاکی و سبز خاص است، سبزی که این قالی را با سایر قالی‌های ایران متمایز می‌کند. از دیگر رنگ های مورد استفاده در قالیبافی عشایر بختیاری می‌توان به قرمز، آبی روشن، آبی سیر، سبز، نارنجی و زرد اشاره کرد.
زنان عشایر بختیاری در قدیم، در اوقات خاص یا به هنگام کوچ سالانه خود، گیاهان رنگدار طبیعی را جمع آوری و خشک می‌کردند. پس از آن، با شناختی که از خاصیت رنگ دهی آنها داشتند، آنها را در آب جوشانده و مایه رنگین آنها را استخراج کرده و همراه با دندانه آب انار ترش مورد استفاده قرار می دادند و رنگهای با ثباتی به دست می آوردند. اما متاسفانه اکنون رنگهای باثبات گیاهی جای خود را به رنگهای درخشان ولی بی‌ثبات شیمیایی داده است.

چادر عشایر بختیاری
عشایر کوچ نشین بختیاری، در سیاه چادر زندگی می‌کنند، سیاه چادرها توسط زنان عشایر و با استفاده از موی بز بافته می‌شود. چرا که موی بز آب را در مواقع بارندگی از خود عبور نمی‌دهد و ارزان و در دسترس است، همچنین سبک بودن موی بز در مقایسه با پشم گوسفندان و موی میش یک مزیت دیگر است. عشایر بختیاری به دلیل کوچرو بودن، مجبورند زندگی ساده و قابل حملی داشته باشند، سیاه چادر عشایر بختیاری بهون نام دارد. بهون بر روی دارهایی به نام تمدار بافته می‌شود، اطراف بهون را با خاک می‌پوشانند و چند جوی در اطراف آن ایجاد می‌کنند تا آب باران وارد آن‌ها نشود.

غذاهای عشایر بختیاری
غذاهای عشایر بختیاری، شامل غذاهایی ساده، خوشمزه و در عین حال مقوی است که پیشنهاد می‌کنم اگر همراهشان و میهمانشان شدید، حتما از آن‌ها امتحان کنید. از آنجا که عشایر کوچ نشین بختیاری بیشتر به دامداری می‌پردازند، غذاهایشان مملو از گوشت است. از جمله مشهورترین غذاهای ایل بختیاری می‌توان به کباب بختیاری، کباب په به جیر (جگر په پیچ)، آوریز، آش برنج، آردوله بوسور، او کشک (کال جوش)، برشتوک، توچری، شیربرنج، گمنه، اوتفتاله، اوگندی، تپیله، او سروپا (کله پاچه)، او دال،  شولوا کشک، کمه (Kome)، شولووا دوو، شولووا توتم، او ترشی، آش بلگ، آش برنج سوری، او گده (سیرابی) اوگندی (عدسی)، او پیازی (اشکنه) و حلوا اشاره کرد.
فرآورده‌های لبنی متنوعی نیز نظیر ماست، کره، پنیر، پنیر پوست، دوغ، کشک، توف و بدوف از جمله غذاهای لبنی این مردمان به شمار می‌آید. نان عشایر بختیاری نیز به سه نوع نان گندم، نان جو و نان بلوط پخت می‌شود.

تصاویر عشایر بختیاری
در اینجا تعدادی عکس عشایر بختیاری را برای شما آورده‌ایم.