سلامتی و بیماری
عوامل متنوعی سلامتی ما را تحت تأثیر قرار می‌دهند. بعضی از این عوامل میکروب‌ها ییاند که در اطراف ما زندگی می‌کنند و می‌توانند از فردی به فرد دیگر منتقل شود، در حالی که بعضی از این عوامل به رفتار و سبک زندگی ما بستگی دارند. شناخت این عوامل در حفظ سلامتی فرد و جامعه اهمیت دارد.
بیماری‌های واگیر
بعضى بیمارى‌ها حالت واگیر دارند، یعنى توسط عاملى به انسان سرایت مى‌کنند. این عامل بیمارى‌زا از بدن انسان یا جاندار دیگر به بدن ما منتقل مى‌شود. عوامل بیمارى‌زا متعددند، اما ویروس‌ها و باکترى‌ها از بقیه مهمتر هستند. میکروب‌ها می‌توانند از طریق آب، هوا، غذا و نیز تماس مستقیم افراد با همدیگر از فرد بیمار به فرد سالم منتقل شوند. تب، سردرد و جوش‌های پوستی از علائم بیماری‌های عفونی (واگیر)اند.
ویروس‌ها
ویروس‌ها موجودات بسیار کوچکى هستند که ساختار سلولى ندارند، به همین دلیل براى تولید مثل باید وارد سلول‌هاى زنده شوند و با استفاده از مواد موجود در سلول میزبان تولید مثل کنند. ویروس در بیرون از سلول هیچگونه فعالیت زیستى ندارد، اما وقتى وارد سلول میزبان خود مى‌شود، شروع به تولید مثل مى‌کند.
شکل ۱- سمت راست:چند ویروس آنفلوآنزا، سمت چپ: یک ویروس و اجزای آن
فعالیت
با توجه به شکل زیر، بیان کنید آیا ویروس‌ها انگل اجباری درون سلولى هستند؟ چرا؟ 
ویژگى‌هاى ویروسی‌ها: همه‌ی ویروس‌ها چند ویژگى مشترک دارند. مهمترین این وىژگی‌ها که آن‌ها را از موجودات زنده‌ی دیگر متمایز مى‌کند، عبارت‌اند از:
۱- ویروس‌ها ساختار سلولى ندارند. پیکر هر ویروس از یک بخش اسید نوکلئیک و پوششى پروتئینى به نام کپسید درست شده است. بسیارى از ویروس‌ها داراى پوشش دیگرى نیز هستند. در هنگام حمله‌ی ویروس به سلولها، تنها اسید نوکلئیک ویروس وارد سلول مى‌شود.
۲- همه‌ی آن‌ها براى تولید مثل حتماً باد وارد سلولها شوند.
۳- میزبان اختصاصى دارند؛ یعنى هر نوع ویروس فقط به یک نوع سلول زنده حمله مى‌کند.
مثلاً ویروسى که در سلول‌هاى گیاهان تولید مثل مى‌کند، بر سلول‌هاى جانوران اثر ندارد.
۴- ویروس‌ها به اندازه‌اى کوچک‌اند که با میکروسکوپ‌هاى نورى دیده نمى‌شوند، مثلاً اندازه‌ی ویروس ایدز ۱۴۰ نانومتر * است. به همین علت براى مشاهده ویروس‌ها باید از میکروسکوپ الکترونى استفاده کرد.
آلودگى ویروسى: ویروس‌ها تقریباً همه‌ی موجودات زنده را مورد حمله قرار مى‌دهند. بسیاری از ویروس‌ها پس از ورود به سلول‌هاى بدن میزبان، فعالیت‌هاى سلول را تغیر مى‌دهند و درنتیجه سلول نمى‌تواند به زندگى عادى خود ادامه دهد.
فعالیت
از ویروس‌ها پس از ورود به سلول‌هاى بدن میزبان، فعالیت‌هاى سلول را تغییر مى‌دهند و درنتیجه سلول نمى‌تواند به زندگى عادى خود ادامه دهد.
– فکر مى‌کنید اینکار براى ویروس چه مزیتی دارد؟
جدول ۱ برخى از بیمارى‌هایى را که به وسیله‌ی ویروس‌ها ایجاد مى‌شوند، نشان مى‌دهد. تعیین کنید کدام یک از آن‌ها خطر بیشترى دارند، چرا؟
جدول ۱ انواع بیمارى‌هاى ویروسى
| نام بیماری | قسمتی که آسیب می‌بیند |
| ایدز | گلبول‌های سفید خون |
| سرماخوردگی | بینی و حلق |
| زگیل، تبخال، آبله‌مرغان، سرخک | پوست |
| آنفولانزا | شش‌ها |
| هپاتیت (یرقان ویروسی) | کبد |
| اوریون | غده‌های بزاقی |
| فلج اطفال | سلول‌های عصبی مغز و نخاع |
دفاع بدن دربرابر ویروس‌ها: هنگامى که ویروسى به سلول‌هاى بدن حمله مى‌کند این سلولها ماده‌اى پروتئینى به نام اینترفرون تولید مى‌کنند. بعد از پاره شدن سلولها و آزاد شدن ویروس‌ها، اینترفرون به سلول‌هاى سالم که هنوز ویروس به آن‌ها حمله نکرده است مى‌چسبد و آن سلولها را نسبت به ویروس مقاوم مى‌کند.
باکتری‌ها
باکتری‌ها ساده‌ترین موجودات زنده‌اى هستند که ساختار سلولى دارند و در همه‌ی محیط‌ها از قبیل خاک، آب، داخل یا روى بدن جانداران زندگى مى‌کنند. شکل ۲ ساختار یک باکترى را نشان مى‌دهد.
باکتری‌ها چنان کوچک‌اند که هزاران عدد از آن‌ها در نوک یک سوزن جا می‌گیرد (شکل ۳).
شکل ۲- شکل ساده‌ای از یک باکتری. کپسول و تاژک در بسیاری از باکتری‌ها وجود ندارد.
شکل ۳- باکتری‌های موجود در نوک یک سوزن
فعالیت
با توجه به شکل بالا، بگویید باکترى‌ها به سلول‌هاى گیاهى شبیه‌ترند یا به سلول‌هاى جانورى. براى گفته خود دلیل بیاورید.
تولیدمثل باکترى‌ها: بیشتر باکتری‌ها در فاصله‌ی ۲۰ دقیقه به حداکثر رشد خود مى‌رسند و قادر به تولید مثل مى‌شوند. در شرایط محیطی مساعد، باکترى با سرعت زیادى تکثیر حاصل مى‌کند. مثلاً یک باکترى بعد از ۲۰ دقیقه به دو باکترى تبدیل مى‌شود. ۲۰ دقیقه بعد، از آن دو باکترى، چهار باکترى به وجود مى‌آید و به همین ترتیب تعداد باکترى‌ها به ۸ ،۱۶ ،۳۲ ،۶۴ ،۱۲۸ ،۲۵۶ و… مى‌رسد. اگر این روش تکثیر باکترى‌ها تا ۲۴ ساعت ادامه یابد، از یک باکترى، تودهاى از باکترى‌ها به وزن ۲۰۰۰ تن بهوجود خواهد آمد! باکتری‌ها از طریق تولید سم و یا تخریب سلول‌های بدن بیماری ایجاد می‌کنند و به بدن آسیب می‌رسانند.
شکل ۴- افزایش سریع تعداد باکتری‌ها
فعالیت
با توجه به منحنى افزایش تعداد باکترى‌ها، بگویید:
– چرا معمولاً تعداد باکترى‌ها از حد معینى زیادتر نمى‌شود؟
شکل ۵
دفاع در برابر بیمارى‌های واگیر
اگر کسى با عوامل بیمارى‌زا رو به رو شود، بیمار شدن او حتمى نیست. بیشتر بیمارى‌زاها، ابتدا باید وارد بدن شوند و به جاى معینى از آن بروند.
بدن ما دو خط دفاعى مهم علیه بیمارى‌زاها دارد. اولین آن‌ها، از ورود جانداران بیمارى‌زا به بدن جلوگیرى مى‌کند و دومى هنگامى فعال مى‌شود که عامل بیمارى‌زا وارد بدن شده است.
۱- پوست و لایه‌هاى مخاطى: سطح خارجى بدن را پوست پوشانده است. پوست در سطح خود، چندین لایه سلول‌هاى مرده و شاخى شده دارد. پوست محافظ خوبى در برابر ورود میکروب‌هاست.
اگر پوست بریده یا خراشیده شود، مقدارى خون در آن محل لخته مى‌شود تا راه ورود میکروب‌ها گرفته شود. اما گاهى بریدگى زیاد است و پوست نمى‌تواند از ورود میکروب‌ها در آن محل جلوگیرى گرفته شود. اما گاهی بریدگى‌هاى عمیق، خطرناک‌تر از زخم‌هاى وسیع اما سطحی‌اند، زیرا میکروب ها از این راه بهتر به اعماق پوست می‌رسند. کند. شرایط، در اعماق زخم براى رشد باکترى‌ها فراهم است و اگر مثال عامل مولد کزاز که تشکیل هاگ داده است از این راه وارد پوست شود، شروع به رشد خواهد کرد. این باکترى، بى‌هوازى است، یعنى بدون مصرف اکسیژن زندگى مى‌کند.
شکل ۶- راه‌های دیگر دفاعی بدن در برابر میکروب‌ها
۲- نقش گلبولی‌هاى سفید: گلبول‌هاى سفید، با از میان بردن سریع ویروس‌ها و باکترى‌ها، از بدن دفاع مى‌کنند. این گلبول‌ها، هرگونه ماده، یا سلول‌هاى دیگرى را هم که بدن آن‌ها را بیگانه تشخیص دهد، از بین مى‌برند.
گلبول‌هاى سفید، در دو گروه اصلى لنفوسیت و فاگوسیت جای داده می‌شوند.
وقتى که مواد بیگانه با لنفوسیت‌ها در تماس قرار گیرند، لنفوسیت‌ها، پادتن ترشح مى‌کنند که ضد مواد بیگانه هستند. پادتن‌ها، انواع مختلفى دارند و هرکدام، فقط روى ماده‌ی ویژه‌ای تأثیر می‌گذارند. به همین علت، گفته مى‌شود که عمل پادتن‌ها اختصاصى است. مثلاً، پادتنى که برعلیه باکترى حصبه، ترشح مى‌شود اثرى روى باکترى مولد ذاتالریه ندارد. ماده‌ی بیگانه و پادتن در صورتى روى هم اثر مى‌گذارند که شکل و ساختار آن‌ها باهم هماهنگ باشد. در بدن هریک از ما، میلیون‌ها نوع پادتن ممکن است ایجاد شود. بیگانه‌خوارى گلبول‌هاى سفید یکى دیگر از راه‌هاى دفاع از بدن است. در این روش گلبول‌هاى سفید فاگوسیت باکترى‌ها و سلول‌هاى مرده، یا بخش‌هاى جدا شده‌ی آن‌ها را مى‌خورند و نابود مى‌کنند.
بیشتر بدانید
آنتى بیوتیک‌ها: داروهایى که به نام آنتی‌بیوتیک معروف‌اند، توسط جانداران، مانند باکترى‌ها و قارچ‌ها ساخته مى‌شوند و از این لحاظ، با ترکیبات شیمیایى دیگر فرق دارند. امروزه، استفاده‌هاى فراوانى از آنتی‌بیوتیک‌ها مى‌شود و بسیارى از انواع آن‌ها را در آزمایشگاه‌هاى داروسازى تولید مى‌کنند.
بیماری‌های غیرواگیر
بعضی بیماری‌ها واگیر ندارند و علت ایجاد آن‌ها اختلال در کار بدن است. دیابت بزرگسالی نوعی بیماری غیرواگیر است که گرچه عامل ژنتیک در بروز آن نقش دارد، اما تغذیه‌ی مناسب و انجام نوعی بیماری غیرواگیر است که گرچه عامل ژنتیک در بروز آن نقش دارد، اما تغذیه حرکت‌های ساده مانند پیاد‌ه‌روی در پیشگیری و کنترل آن نقش مثبت دارند. پزشکان معتقدند که مصرف بیش از حد قند و شکر در دوران کودکی و بلوغ که به شکل‌های متفاوت مانند شکلات، بستنی، انواع شیرینی‌ها و کیک‌ها وارد بدنمان می‌شود، خطر ابتلا به دیابت را در بزرگسالی افزایش می‌دهد.
فعالیت
۱- افرادی که دیابت دارند از خوردن چه غذاهایی باید پرهیز کنند؟
۲ــ فردی می‌گوید چون قند میوه‌ها طبیعی است، محدودیتی در خوردن آن برای افراد دیابتی وجود ندارد. آیا با این فرد موافق‌اید؟ توضیح دهید.
پوکی استخوان
پوکی استخوان از دیگر بیماری‌های رایج است که علت آن به کمبود مصرف کلسیم و ویتامین D در دوران رشد و بلوغ برمی‌گردد. افرادی که پوکی استخوان دارند، با کوچک‌ترین ضربه دچار شکستگی استخوان می‌شوند و بارها نیاز به گچ گرفتن پیدا می‌کنند. شکستگی در ناحیه لگن از بدترین شکستگی‌هاست که فرد مجبور می‌شود، مدت طولانی در بستر بماند. پوکی استخوان گرچه در مردان هم وجود دارد، اما در زنان رواج بیشتری دارد. بنابراین خوردن لبنیات مانند شیر و ماست در سنین رشد و بلوغ از اهمیت خاصی برخوردار است.
فعالیت
فهرستی از مواد غذایی که سرشار از کلسیم‌اند، تهیه کنید. آیا مواد گیاهی وجود دارند که منبع غنی کلسیم باشند؟
سرطان، تقسیم غیرعادى سلولها
گفتیم که رشد بدن ما بیشتر حاصل تقسیم سلولى است. در بدن ما تقسیم سلولى، در هنگامى که نیازى به آن نباشد، متوقف مى‌شود. مثلاً وقتى که در اثر تقسیم سلولها، زخمى که در پوست بدن ما به وجود آمده است، ترمیم شد؛ تقسیم سلولها متوقف یا از سرعت تقسیم کاسته مى‌شود. بنابراین در بدن ما عواملى وجود دارد که تقسیم سلولى را کنترل مى‌کنند.
گاهى در بعضى بخش‌هاى بدن عوامل کنترل کننده‌ی تقسیم سلولها، از کار مى‌افتند و در نتیجه، در اثر تقسىم بیش از حد تعداد زیادى سلول در یک نقطه‌ی بدن جمع مى‌شوند. این توده سلول‌هاى غیرعادى را که دائماً در حال تقسیم هستند، تومور مى‌نامند.
تومورها دو نوع‌اند: تومورهاى بدخیم (کشنده) و تومورهاى خوش‌خیم (غیرکشنده). سلول‌هاى تومورهاى خوش‌خیم، اگر به آن‌ها فشارى وارد نشود، سرجاى خود باقى مى‌مانند، جابه‌جا نمى‌شوند و در نتیجه معمولاً به بافت‌هاى مجاور خود، آسیب نمى‌رسانند.
بعضى از سلول‌هاى تومورهاى بدخیم پس از مدتى از جاى خود کنده مى‌شوند و همراه با گردش خون یا سایر مایعات بدن به بافت‌هاى دیگر بدن برده مى‌شوند. هر کدام از این سلولها، در محل جدید خود، به تقسیم ادامه مى‌دهد و تودهاى بدخیم در آنجا تولید مى‌کند. پس از مدتى بدن شخص در اثر ازدیاد این تومورها، دچار اختلال مى‌شود. این اختلال‌ها ممکن است منجر به مرگ شود. در حال حاضر سرطان کى از علت‌هاى عمده‌ی مرگ و میر است.
امروزه علت بروز بعضى سرطان‌ها کشف شده است. عوامل ارثى، وجود بعضى مواد شیمیایى در غذا یا هوا، سیگار کشیدن، مصرف الکل و اشعه‌ی ماوراى بنفش از جمله‌ی این عوامل هستند.
فعالیت
۱- امروزه نسبت به هشتاد سال پیش، عدە‌ی بیشترى به سرطان مبتلا مى‌شوند. به نظر شما چرا چنین -است؟
۲- امروزه در بعضى از کشورها، مردم مرتب براى اطمینان از سلامتى خود، آزمایش سرطان انجام مى‌دهند.
الف) این کار چه مزیتى دارد؟
ب) آیا مى‌توان با این کار از ابتلا به سرطان جلوگیرى کرد؟
بیشتر بدانید
براى تشخیص سرطان هفت علامت وجود دارد این علامت‌ها عبارت‌اند از:
۱- خونریزى‌هاى غیر‌طبیعى در هر نقطه از بدن
۲- پیدایش هرگونه تودە‌ی سفت سلولى درد‌دار یا بدون درد در زیر پوست، مثال در سینه یا نقاط دیگر بدن. ۳- پیدایش زخمى که به آسانى بهبود نمى‌یابد (به ویژه در اطراف زبان، دهان و لب‌ها).
۴- سوء هاضمه‌ی دائمى
۵- تغییراتى در وضع خال‌ها یا زگیل‌ها از قبیل تغییر رنگ، بزرگ شدن، خارش، دردناک شدن و یا خونریزى از آن‌ها که به مدت طولانى دوام یابد
۶- پیدایش آشفتگى در اعمال روده‌ها یا مثانه که با درمان‌هاى عادى بهبود نیابد.
۷- سرفه، گرفتگى صدا و یا مشکل شدن عمل بلع به مدت طولانى.
اگر هر یک از این علائم بیش از دو هفته ادامه یابد، باید بی‌درنگ به پزشک مراجعه کرد. البته در بیشتر موارد این علائم حاکى از وجود سرطان نیستند، ولى اگر باشند، بایستى فوراً به فکر علاج افتاد.
