خواب
نوعی هوشیاری است که شخص را میتوان با محرکهای حسی از آن بیرون آورد. خواب برای انسان ضروری است. خواب برای تعادل کالری مهم است. موشهایی که از خواب محروم میشدند علی رغم اینکه بیشتر میخوردند وزن از دست میدادند. خواب برای تعادل دما لازم است و کم خوابی دمای بدن را بالا میبرد. خواب برای کفایت سیستم ایمنی لازم است و کم خوابی خطر عفونت را افزایش میدهد خواب برای تثبیت حافظه و یادگیری لازم است.
انواع اصلی خواب
- خواب متناقض: REM: Rapid Eye Movement
- خواب با امواج آهسته: NREM: Non Rapid Eye Movement
مدت زمان هر مرحله از خواب در سنین مختلف
بیشتر خواب شبانه از نوع NREM است که همان خواب آرام بخشی است که بعد از چند ساعت بیدار ماندن در اولین ساعات خواب تجربه میکنیم. دورههای ۵ تا ۳۰ دقیقهای REM هر ۹۰ دقیقه یکبار تکرار میشوند. در شخصی که خیلی خواب آلوده است خواب REM کمتر است یا حتی وجود ندارد ولی به تدریج که استراحت میکند دورههای خواب REM بیشتر میشود. مدت خواب REM در نوزادان نارس ۸۰ درصد در نوزادان ترم ۵۰ درصد و در بالغین ۲۵ درصد و در افراد پیر کمتر از ۲۵ درصد است.
مراحل خواب آهسته (NREM)
مرحله ۱ (stage 1: drowsy sleep)
هنگامی که شخص احساس خواب میکند، ابتدا وارد خواب NREM میشود که اولین مرحله آن حالت خواب آلودگی است و تقریباً ۱۰ دقیقه طول میکشد. فرکانس امواج EEG به حدود ۷ تا ۱۰ هرتز کاهش مییابد و دامنه امواج اندکی بالا میرود.
مرحله ۲ (stage 2: light sleep)
از اینجا امواج θ شروع به ظاهر شدن میکند حدود ۵ تا ۱۵ دقیقه طول میکشد و در نتیجه فعالیت مدارهای تالاموکورتیکال، دستههای اسپایکی با فرکانس ۱۰ تا ۱۲ هرتز ظاهر میشوند که به آنها دوکهای خواب گفته میشود.
مرحله ۳ (stage 3: moderate sleep)
امواج EEG باز هم دچار کاهش فرکانس و افزایش ولتاژ میشوند و از نوع θ هستند و از لحاظ مدت زمانی دو برابر فاز هستند.
مرحله ۴ (stage 4: deep sleep)
عمیقترین خوب است که با امواج Δ مشخص میشود. با افزایش سن مدت زمان ثبت شده در مرحله ۴ خواب کم میشود و برخی گفتهاند بعد از ۶۰ سالگی از بین میرود. مرحله ۴ در کودکان بیشتر است (پس افراد مسن بیشتر زمان خواب را در مرحله ۳ و ۲ خواب آهسته طی میکنند).
ویژگیهای خواب آهسته
- Active Body and Inactive Brain
- آرامبخشی؛
- فعالیت نورونی مغز کم است؛
- فعالیت متابولیک و حرارت مغز کم است؛
- فعالیت سمپاتیک کم و پاراسمپاتیک زیاد میشود؛
- تون عروق (رگها) و بسیاری از اعمال نباتی کاهش پیدا میکند. به طوری که فشار خون، تعداد تنفس و متابولیسم پایه بدن (BMR: Basal Metabolism Rate) ۱۰ تا ۳۰ درصد کم میشود؛
- فعالیت دستگاه گوارش زیاد میشود؛
- اگرچه خواب بدون رویا نامیده میشود ولی رویاها و حتی کابوسها در این نوع خواب وجود دارد ولی به یاد آورده نمیشود؛
- عضلات بدن شل نمیشوند و یا خیلی کم شل میشوند.
ویژگیهای خواب متناقض
- Inactive Body and Active Brain
- با رویا دیدن فعال همراه هست؛
- بیدار کردن شخص با محرکهای حسی دشوارتر است، با این وجود شخص صبح هنگام از یکی از دورههای خواب REM به طور خود به خودی بیدار میشود؛
- تون عضلات سراسر بدن به ویژه گردن، کاهش مییابد که نشان دهنده مهار قوی نواحی نخاعی کنترل کننده عضلات است. با این حال دیافراگم، فلج نمیشود؛
- با وجود مهار عضلات محیطی، چشمها حرکات سریع دارند؛
- ضربان قلب و تنفس نامنظم میشوند و گاهی افزایش مییابند؛
- مغز فعال است و متابولیسمش ۲۰ درصد افزایش پیدا میکند امواج EEG از نوع بتا هستند که معرف حالت بیداری میباشند و به همین دلیل به آن، خواب متناقض میگویند.
- تنظیم دما مختل میشود؛
- دندان قروچه در خواب REM دیده میشود؛
- پتانسیلهای فازیک بزرگ و کولینرژیک از پل شروع و هسته Lateral Geniculate Nuclear (LGN) در تلاموس میرسند و از آنجا وارد قشر مغز در لوب اکسیپیتال میشوند که به آنها، اسپایکهای PGO (PGO-spike) گفته میشود.
تئوریهای ایجاد خواب
تئوری پاسیو یا غیرفعال
میگوید که در طول روز، سیستم فعال کننده (RAS) خسته و غیرفعال میشود و نمیتواند قشر را بیدار نگه دارد. زمانی که برش در سطح میانی پل مغزی ایجاد شد کورتکس هرگز به خواب نرفت که نشان میدهد مراکزی که از این سطح پایینتر هستند برای مهار مغژ و ایجاد خواب لازم هستند لذا تئوری غیرفعال، رد شد.
تئوری اکتیو
خواب حاصل نوعی روند مهاری فعال است.
نواحی از مغز که تحریک آنها سبب ایجاد خواب میشود
- هستهی رافه: سروتونین ترشح میکند و تصور میشود که سروتونین سبب ایجاد خواب میشود که به آن MonoAminergic theory گفته میشود. داروهایی که از تولید سروتونین جلوگیری میکنند مانع خوابیدن حیوان میشوند.
- هسته مسیر منزوی (NTS): مکان خاتمه سیگنالهای حسی و احشایی که از اعصاب ۹ و ۱۰ وارد ساقه مغز میشوند.
- برخی نواحی دیانسفال: از جمله قسمت قدامی هیپوتالاموس که با ترشح گابا سبب خواب میشود ولی تحریک قسمت خلفی هیپوتالاموس با ترشح میانجی هیستامین مانع خوابیدن میشود مصرف آنتی هیستامینها باعث خواب آلودگی در فرد میشود.
میانجی های خواب
فعالیت کولینرژیک REM > NREM > Awake
فعالیت سروتونرژیک Awake> NREM> REM
سایر عوامل مرتبط با خواب
- پپتید مورامیل (از ادرار و CSF حیواناتی که چند روز نخوابیدند جدا میشود): تزریق این پپتید به داخل بطن سوم سایر حیوانات سبب خواب میشود.
- اینترلوکین ۱، یک عامل ایجاد کننده خواب میباشد که شاید توجیه کننده خواب آلودگی در سرماخوردگی و بیماریهای عفونی باشد.
- افزایش غلظت آدنوزین سبب خواب میشود. مصرف کافئین و تئوفیلین که آنتاگونیست آدنوزین هستند سبب بیداری میشوند.
- ملاتونین که از غده پینه آل ترشح میشود خوابآور است.
اختلالات خواب
نارکولپسی
یک اختلال مزمن عصبی است که طی آن مغز قادر به حفظ سیکل طبیعی خواب و بیداری نیست.
علائم نارکولپسی
- اجبار برای خوابیدن در روز، شخص از بیدار وارد خواب RRM میشود؛
- افت ناگهانی تن عضلات ارادی (cataplexy)
- دورههای کوتاه فلج کامل عضلات در شروع یا انتهای خواب وجود دارد؛
- در مغز افرادی که نارکولپسی دارند تعداد نورونهای حاوی اورکسین در هیپوتالاموس کمتر است و موتاسیون ژن اورکسین فعالیت نورونهای ایجاد کننده خواب REM را زیاد میکند.
آپنه خواب (وقفهی تنفسی خواب)
شایعترین علت خواب آلودگی در طول روز است. فرد ممکن است دورههای ۱۰ ثانیهای آپنه را در شب همراه با خورخور طی میکند. مرحله ۱ خواب آهسته از ۱۰ درصد خواب طبیعی به ۳۰ درصد تا ۵۰ درصد میرسد و مراحل ۳ و ۴ کم کم میشود
خوابپریشی
خوابپریشی (Parasmonia) دستهای از اختلالات شامل راه رفتن در خواب، ادرار کردن در خواب و کابوسهای شبانه است و میگویند اکثر این اختلالات به خواب NREM مربوط هستند. راه رفتن در خواب عمدتاً در کودکان مذکر ۴ تا ۱۲ ساله دیده میشود، چشم باز است و به موانع برخورد نمیکند و اگر بیدار شوند به یاد نمیآورند.
بیخوابی
بیخوابی (Insomnia)، ناتوانی در خوابیدن کافی است. استرس در کوتاه مدت، پرواز زدگی (Jet lag) یا از دست دادن زمان، نوشیدن زیاد قهوه، کار کردن در شیفت شب از علل آن است.
منبع: عبرتهای خلقت با رویکرد فیزیولوژیک؛ نویسنده قاسم زارعی
