تولیدمثل انسانی؛ دستگاه تولیدمثلی زن؛ چرخه‌ی تخمدان و چرخه‌ی قاعدگى

دستگاه تولیدمثلی زن

دستگاه تولید مثلی زن، پس از بلوغ، در هر ماه معمولاً فقط یک گامت بالغ تولید می‌کند. بعد از ترکیب اسپرم با گامت ماده، دستگاه تولید مثلی زن، حفاظت و تغذیه جنین را طی دوره‌ی ۹ ماهه‌ی رشد و نمو بر عهده دارد.

دو تخمدانِ تخم مرغی شکل در داخل حفره‌ی شکمی قرار دارند (شکل ۱). تخمدان‌ها اندام‌های تولید کننده‌ی گامتِ ماده هستند. هر دختر در ابتدای تولد، همه‌ی گامت‌هایی را که در طول زندگی خود خواهد داشت، به صورت نا بالغ درون تخمدان های خود دارد. یعنی پس از تولد تعداد این تخمک‌های نابالغ افزایش نخواهد یافت.

شکل ۱ـ دستگاه تولیدمثلى زن. هریک از بخش‌هاى آن چه وظیفه‌اى بر عهده دارد؟

تخمدان‌ها هنگام تولد مجموعاً حدود ۲ میلیون گامت نابالغ دارند که تقسیم میوز I خود را هنگامه جنینی آغاز کرده‌اند؛ اما آن را در مرحله‌ی پروفاز میوز I متوقف کرده‌اند. این سلول‌ها در ادامه‌ی میوز خود را پس از سن بلوغ، یکی پس از دیگری به انجام می‌رسانند. پس از بلوغ، معمولاً در هر ماه فقط یک گام به ماده بالغ می‌شود. گامت‌های ماده، مانند سلولهای اسپرم ۲۳ کروموزوم دارند و بنابراین هاپلوئیدند.

تخمک‌زایی: مراحل تولید تخمک، تخمک‌زایی نام دارد. این مراحل را در شکل ۲ می‌بینید.

شکل ۲ـ مراحل تخمک‌زایی

سلول‌های اووگونی، لایه‌ی زاینده‌ی تخمدان را در دوران جدیدی تشکیل می‌دهند. این سلول‌ها وقتی که فرد در دوران جنینی قرار دارد، وارد تقسیم میوز می‌شوند و تعداد زیادی سلول به نام اووسیت اولیه تولید می‌کنند. اووسیت‌های اولیه در واقع در مرحله پروفاز میوز I قرار دارند. اووسیت‌های اولیه تا سن بلوغ جنسی، بدون فعالیت باقی می‌مانند. در این زمان، اووسیت اولیه مراحل تقسیم میوز را از سر می‌گیرد. به علت تقسیم نامساوی سیتوپلاسم از هر سلول اووسیت اولیه، یک سلول بزرگ هاپلوئید به نام اووسیت ثانویه و یک سلول هاپلوئید کوچک به نام گویچه قطبی ایجاد می‌شود که از بین می‌رود. اووسیت ثانویه پس از ترک تخمدان در صورتی که با اسپرم لقاح یابد، مرحله‌ی دوم تقسیم میوز (میوز II) را انجام می‌دهد. این تقسیم نیز با تقسیم نامساوی سیتوپلاسم همراه که نتیجه آن ایجاد یک سلول بزرگ و دومین گویچه قطبی است. سلول بزرگ پس از رشد اوول یا تخمک نامیده می‌شود. اندازه‌ی تخمک (شکل ۳)، بسیار بزرگ‌تر از اسپرم است، به طوری که تخمک حتی با چشم غیر‌مسلح نیز قابل مشاهده است. فکر می‌کنید چرا برخلاف اسپرم‌زایی، سیتوپلاسم در تخمک‌زایی به طور نامساوی تقسیم می‌شود؟

شکل ۳ـ تخمک و اسپرم. اندازه‌ی این دوگامت را با یکدیگر مقایسه کنید

در سراسر طول عمر یک زن، تنها ۳۰۰ تا ۴۰۰ گامت او بالغ می‌شوند. سایر گامت‌های نابالغ بدون آنکه بالغ شوند، غیر‌فعال می‌شوند. مواد مخدر، الکل، پرتوهای فرابنفش و X در زنان نیز ممکن است سبب به تشکیل گامت‌های غیر‌عادی و نازایی شوند.

ساختار دستگاه تولید مثلی زن: هر ۲۸ روز یکبار یک تخمک از یکی از تخمدان‌ها آزاد می‌شود. زائده‌ها و مژک‌هایی که در ابتدا و در طول لوله فالوپ قرار دارند، تخمک را که خود وسیله حرکتی ندارد، به داخل لوله‌های فالوپ وارد می‌کنند و آن را می‌رانند. لوله فالوپ مسیری است که تخمک از طریق آن از تخمدان به سمت رحم حرکت می‌کند. ماهیچه های صاف دیواره‌ی لوله های فالوپ نیز به طور متناوب منقبض می شوند تا تخمک را در طول لوله به سمت رحم حرکت دهند (شکل ۱).

عبور تخمک لوله‌ی فالوپ، معمولاً ۳ تا ۴ روز طول می‌کشد. اگر تخمک در مدت ۴۸-۲۴ ساعت پس از آزاد شدن لقاح نیابد، توانایی لقاح را از دست می دهد و از بین می‌رود.

رحم اندامی ماهیچه‌ای و توخالی است و هنگامی که زن باردار نیست، تقریباً به اندازه‌ی یک مشت است.

گامت ماده در طی یک چرخه‌ی جنسی بالغ می‌شود: تخمدان‌ها، تخمک‌ها را طی یک سری وقایع که در کل چرخه‌ی تخمدان نامیده می‌شوند، آماده و رها می‌کنند. رها شدن یک تخمک از تخمدان، تخمک‌گذاری نامیده می‌شود. تخمک پس از خروج از تخمدان در لوله‌ی فالوپ وارد می‌شود و به سمت رحم حرکت می‌کند. مدت هر چرخه‌ی تخمدانی در اشخاص و در چرخه‌های مختلف متفاوت است، اما به طور معمول ۲۸ روز طول می‌کشد.

مراحل چرخه‌ی تخمدان: چرخه‌ی تخمدان دارای دو مرحله‌ی مجزاست: مرحله‌ی فولیکولی و مرحله‌ی لوتئال. این مراحل را هورمون‌هایی که از هیپوتالاموس و هیپوفیز پیشین ترشح می‌شوند، تنظیم می‌کنند. وقایع چرخه‌ی تخمدان، در شکل ۴ خلاصه شده است. گامت‌ها درون فولیکول‌هایی که در تخمدان‌ها قرار دارند، بالغ می‌شوند. فولیکول عبارت است و تعدادی سلول سوماتیک (پیکری) که یک گامت نابالغ احاطه کرده‌اند و به آن مواد غذایی می‌رساند.

مرحله‌ی فولیکولی: طی مرحله‌ی فولیکولی چرخه‌ی تخمدان، هورمون‌ها چگونگی بلوغ گامت‌ها را تنظیم می‌کنند. مرحله‌ی فولیکولی که نشان دهنده‌ی شروع چرخه‌ی تخمدان است،هنگامی آغاز می‌شود که هیپوفیز پیشین، هورمون FSH (هورمون محرک فولیکولی) و هورمون LH (هورمون لوتئینی کننده) را به جریان خون ترشح می‌کند. FSH و LH هر دو سبب تولید ترشح هورمون استروژن از یکی از فولیکول‌ها می‌شوند.

استروژن یکی از هورمون‌های جنسی استروئیدی است که از فولیکول در حال رشد ترشح و باعث رشد بیشتر فولیکول می‌شود.

شکل ۴ـ چرخه‌ی تخمدان. هر ۲۸ روز یک بار، یک تخمک آزاد مى‌شود.

تخمک‌گذاری (آزاد شدن گامت ماده): در ابتدا افزایش اندک در مقدار استروژن، مانع از ترشح بیشتر FSH و LH از هیپوفیز پیشین می‌شود. اما هرچه فولیکول به بلوغ نزدیک‌تر می‌شود، مقدار ترشح استروژن نیز بیشتر می‌شود. پاسخ هیپوفیز پیشین در برابر مقدار زیادی هورمون استروژن، افزایش ترشح LH است. حداکثر میزان LH سبب می‌شود گامت‌ها، اولین تقسیم میوزی خود را کامل کنند و نیز سبب می‌شود فولیکول و تخمدان پاره شوند. هنگامی که فولیکول پاره می‌شود. تخمک‌گذاری رخ می‌دهد (شکل ۴).

مرحله لوتئال: مرحله‌ی لوتئال در چرخه‌ی تخمدان به دنبال مرحله‌ی فولیکولی ایجاد می شود (شکل ۵). بعد از تخمک گذاری، LH سبب می‌شود سلول‌های فولیکولی که پاره شده‌اند، رشد کنند و تشکیل توده‌ای به نام جسم‌ زرد بدهند. جسم زرد توده‌ای زرد رنگ از سلول‌های فولیکولی است که مانند غده درون ریز عمل می‌کند. LH سبب ترشح استروژن و یک هورمون جنسی دیگر، به نام پروژسترون که از جسم زرد و ترشح می‌شود، است. استروژن و پروژسترون سبب ایجاد یک مکانیسم خود تنظیمی منفی می‌شوند که ترشح FSH و LH را مهار می‌کند. این خود تنظیمی منفی، از ایجاد فولیکول‌های جدید در مرحله لوتئال جلوگیری می‌کند.

شکل ۵ـ چرخه‌ی تخمدان و چرخه‌ی قاعدگى

آمادگی برای بارداری: پروژسترون در بدن را برای لقاح آماده می‌کند. اگر لقاح صورت بگیرد، جسم زرد تا چند هفته‌ی دیگر به تولید پروژسترون ادامه خواهد داد؛ اما اگر لقاح صورت نگیرد، تولید پروژسترون کاهش می‌یابد و سرانجام متوقف می‌شود. این توقف نشان‌دهنده‌ی انتهای چرخه‌ی جنسی است. تجویز داروهایی که مقادیر نسبتاً زیادی از هورمون‌های استروژن برای شبه پروژسترون دارند، چرخه جنسی را به هم می‌زند و جلو تخمک‌گذاری را می‌گیرد.

چرخه قاعدگی: هنگامی که تغییرات یاد شده در تخمدان در حال انجام است، تغییراتی نیز در رحم رخ می‌دهد (شکل ۵). تغییرات مداومی که در هر ماه رحم را برای یک حاملگی احتمالی آماده می‌کند، چرخه‌ی قاعدگی نامیده می‌شود. چرخه قاعدگی حدود ۲۸ روز طول می‌کشد.

در واقع چرخه قاعدگی، به دنبال تغییر مقادیر استروژن و پروژسترون و در چرخه جنسی ایجاد می‌شوند. قبل از تخمک‌گذاری، ترشح استروژن را رو به افزایش می‌گذارد و در اثر آن دیواره رحم ضخیم و پرخون می‌شود. بعد از تخمک گذاری، مقادیر بالای استروژن و پروژسترون نسبت به زخمی شدن بیشتر و حفظ دیواره‌ی رحم می‌شود و به این ترتیب چرخه‌ی قاعدگی به پایان می‌رسد. انتهای چرخه‌ی قاعدگی با انتهای مرحله لوتئال چرخه‌ی تخمدان همزمان است.

قاعدگی: هنگامی که دیواره‌ی رحم ریزش پیدا می‌کند، یعنی رگ‌های خونی پاره می‌شوند و خونریزی ایجاد می‌شود، مخلوطی از خون و بافت‌های تخریب شده از بدن خارج می‌شوند. این فرآیند که قاعدگی (خونریزی ماهانه نامیده می شود)، معمولاً حدود ۱۴ روز بعد از تخمک گذاری ایجاد می‌شود. در انتهای چرخه‌ی جنسی و قاعدگی، هیچی یکی از هورمون‌های استروژن و پروژسترون تولید نمی‌شود. در نتیجه، غده هیپوفیز مجدداً شروع به تولید FSH و LH می کند و چرخه دوباره آغاز می‌شود.

خونریزی ماهیانه در سن ۴۵ تا ۵۵ سالگی متوقف می‌شود. بعد از این حالت که یائسگی نامیده می‌شود، تخمک‌گذاری متوقف می‌شود و دیگر شخص قادر به تولید فرزند نیست، یعنی از سن باروری خارج می‌شود. هنگامه یائسگی، علایمی مانند گُر گرفتگی (گرم شدن بدن) ایجاد می‌شود. این حالت ناشی از کاهش تولید استروژن است. در صورتی که پزشک صلاح بداند، با تجویز استروژن، جلو علائم آزار دهنده یائسگی را می‌گیرد.

خودآزمایی

۱- مراحل اسپرم‌زایی و تخمک‌زایی را با هم مقایسه کنید.

۲- منظور از تمایز اسپرماتید چیست؟

۳- سه نقش اصلی دستگاه تولید مثلی جنسی زن را شرح دهید.

۴- نقش فولیکول در تولید گامت ماده چیست؟

۵- اثرهای FSH و LH را بر تنظیم چرخه‌ی تخمدان، شرح دهید.

۶- چه عاملی باعث ضخیم شدن دیواره رحم و فروختن مجدد آن می‌شود؟