تولیدمثل انسانی
تولید مثل جنسی شامل تولیدِ سلولِ زیگوتِ (سلول تخم) دیپلوئید، از لقاح در سلول جنسی یا گامتِ هاپلوئید است. نقش دستگاه تولید مثل مرد، تولید سلولهای اسپرم، ایجاد محیطی مناسب برای نگهداری آن‌ها و سرانجام انتقال آن‌ها به خارج از بدن است. همچنین دستگاه هورمون جنسی مردانه را نیز تولید می‌کند.
تولید اسپرم و هورمون جنسی بر عهده‌ی بیضه‌ها است که در کیسه‌ی بیضه قرار دارند. بیضه‌ها در دوره جنینی درون حفره شکمی تشکیل می‌شوند و کمی قبل از تولد، وارد کیسه‌ی بیضه که در خارج از حفره‌ی شکمی قرار دارد، می‌شوند.
دمای طبیعی بدن (۳۷ درجه سانتیگراد) برای نمو کامل اسپرم مناسب نیست و اسپرم‌سازی در دمای پایین‌تر از آن صورت می‌گیرد. دمای کیسه‌ی بیضه سه درجه پایین‌تر از دمای بخش‌های مرکزی بدن است بنابراین برای تولید اسپرم مناسب است.
بیضه‌ها هنگام بلوغ تا پایان عمر، اسپرم تولید می‌کنند. هر بیضه تعداد زیادی لوله‌ی پیچیده،به نام لوله اسپرم ساز دارد (شکل ۱).
دو هورمون که از هیپوفیز پیشین ترشح می‌شوند، اعمال بیضه‌ها را تنظیم می‌کنند. این دو هورمون عبارتند از:
۱- هورمون LH که ترشح هورمون جنسی تستوسترون را تحریک می‌کند.
۲- هورمون FSH که همراه با تستوسترون، تولید اسپرم را در لوله‌های اسپرم‌ساز تحریک می‌کند.
تستوسترون (هورمون جنسی مردانه) از سلول‌هایی که در بینابین لوله‌های اسپرم‌ساز جای دارند ترشح می‌شود.
شکل ۱- بیضه‌ها. ساختار بیضه‌ها براى تولىد اسپرم و خارج کردن آن‌ها مناسب است.
اسپرم‌زایی: اسپرمها در فرآیندی به نام اسپرم‌زایی در لوله‌های اسپرم‌سازِ بیضه تشکیل می‌شوند. مراحل اسپرم‌زایی را در شکل ۲ می‌بینید.
شکل ۲- مراحل اسپرم‌زایی
دیواره‌ی داخلیِ لوله اسپرم‌ساز (لایه زاینده) از سلول‌هایی به نام اسپرماتوگونی ساخته شده است.
سلولهای اسپرماتوگونی به طور پی در پی تقسیم به موتور را انجام می‌دهند و تعداد زیادی سلول به نام اسپرماتوسیت اولیه تولید می‌کنند. بعضی از این سلول‌ها تقسیم میوز را انجام می‌دهند، به طوری که در میوز I از هر اسپرماتوسیت اولیه، دو اسپرماتوسیت ثانویه و در میوز II از هر اسپرماتوسیت ثانویه، دو اسپرماتید تولید می‌شود. سرانجام از تمایز اسپرماتید، اسپرم تشکیل می‌شود. همانطور که در شکل ۴-۱۱ می‌بینید از هر سلول اسپرماتوگونی دیپلوئید، سرانجام چهار اسپرم هاپلوئید (گامت نر) تولید می‌شود. مواد مخدر و الکل، تماس با پرتوهای فرابنفش، رادیو اکتیو و X ممکن است سبب اختلال در اسپرم‌زایی، یا تشکیل اسپرم‌های غیرطبیعی و در نتیجه نازایی شوند.
بلوغ و ذخیره‌ی اسپرمها: در بدن یک مرد بالغ، روزانه صدها میلیون اسپرم تولید می‌شود. اسپرم ها بعد از تولید در لوله‌های اسپرم‌ساز، از این لوله‌های پر پیچ و خم عبور می‌کنند و به لوله‌ی پرپیچ و خم دیگری که اپی‌دیدیم نامیده می‌شود، وارد می‌شوند (شکل ۱). وقتی که اسپرمها، لوله‌های اسپرم‌ساز را ترک می‌کنند، هنوز قادر به حرکت نیستند، اما پس از مدتی که درون اپی‌دیدیم می‌مانند، بالغ می‌شوند، و توانایی حرکت کردن را به دست می‌آورند.
اپی‌دیدیم علاوه بر نقشی که در بلوغ اسپرمها دارد، محل ذخیره اسپرمها نیز هست، اسپرمها هنگام خروج از اپی‌دیدیم، وارد مجرای دراز دیگری، به نام مجرای اسپرم بَر می‌شوند. اسپرم از طریق این ماجرا وارد میز راه و سپس از بدن خارج می شود (شکل ۳).
ساختار اسپرم بالغ: اسپرم بالغ دارای سر، قسمت میانی و دم است (شکل ۶-۱۱). درون سر، یک هسته و مقدار کمی سیتوپلاسم وجود علاوه بر آن‌ها، آنزیم‌های درون وزیکولی که در سر اسپرم وجود دارند، کمک می‌کنند تا اسپرم به درون گامت ماده نفوذ کند و با آن لقاح انجام دهد.
قسمت میانی اسپرم میتوکندری‌های زیادی دارد. این میتوکندری‌ها انرژی لازم برای حرکت اسپرم را تأمین می‌کند. دُم اسپرم تاژک نیرومندی است که با حرکت‌های خود، اسپرم را به جلو می‌راند. ATP تولید شده درون میتوکندری، انرژی لازم برای حرکت تاژک را فراهم می‌کند.
انتقال اسپرم: اسپرمها هنگام عبور است میز راه با مایعی مخلوط می‌شوند که از غده‌های برون‌ریز خاصی ترشح می‌شود. این غده‌ها عبارتند از: وزیکول سمینال، غده پروستات و غده‌های پیازی – میزراهی.
شکل ۳ـ دستگاه تولیدمثل مرد. الف ــ از نیمرخ و ب ــ از روبه‌رو
شکل ۴ـ ساختار یک اسپرم انسان
همه این غده‌های برون‌ریز، سر راه خروجی اسپرمها قرار دارند.
اسپرمها از مواد موجود در این مایع تغذیه می‌کنند. این مایع به حرکت اسپرمها نیز کمک می‌کند. یک جفت غده به نام وزیکول سمینال که با این مثانه و راست روده قرار دارند، مایعی سرشار از مواد قندی تولید می‌کنند که انرژی لازم برای اسپرم ها را نیز فراهم می‌کنند.
غده پروستات درست زیر مثانه قرار دارد و مایعی قلیایی ترشح می‌کند، این مایع به خنثی کردن مواد اسیدی موجود در مسیر رسیدن به گامت ماده، کمک می‌کند.
غده‌های پیازی- میزراهی نیز مایعی قلیایی ترشح می‌کنند که مقادیر کم ادرار اسیدی موجود در میز راه خنثی می‌کند.
در هنگام خروج اسپرم، ماهیچه‌های صاف اطراف میزراه منقبض می‌شوند و اسپرمها را در آن به جلو می‌رانند.
با هر بار انزال (خروج اسپرم) حدود ۳۰۰ تا ۴۰۰ میلیون اسپرم از بدن خارج می‌شود؛ اما از این میان فقط تعداد اندکی می‌تواند خود را به گامت ماده برسانند. در هر حال از این میان تنها یکی از اسپرمها می‌تواند لقاح انجام دهد. بقیه‌ی اسپرمها از بین می‌روند. معمولا اگر تعداد اسپرم‌های سالم موجود در مایع خارج شده است بدن از ۲۰ میلیون در هر میلیمتر کمتر باشد، فرد عقیم است.
خودآزمایی
۱- کارهای بیضه را شرح دهید.
۲- مسیر خروج اسپرم بالغ را از محل تولید در بیضه‌ها به محیط خارج نام ببرید.
۳- کار هر یک از بخش‌های دستگاه تولید مثل جنسی مرد را شرح دهید.
۴- نقش اسپرم را در تولید مثل جنسی توصیف کنید.
۵- اگر مجرای اسپرم برِ سمت چپِ یک مرد بسته شود، تعداد اسپرم‌های خروجی از او چه تغییری می‌کند؟ در این حالت بر توانایی تولید مثل آن فرد چه تأثیری می‌گذارد؟
