مثلث آتش؛ انواع آتش‌سوزی؛ وسایل آتش‌نشانی؛ سیستم‌های اطفای حریق

---

آتش سوزی

در خانه مشغول تماشای تلویزیون هستید که احساس می‌کنید بوی سوختگی به مشام می‌رسد. به آشپزخانه می‌روید و متوجه می‌شوید که پرده کنار اجاق گاز آتش گرفته است و هر لحظه احتمال گسترش آتش وجود دارد. در چنین شرایطی چه می‌کنید؟ و آمار نشان می‌دهد که یکی از شایع‌ترین حوادثی که باعث از بین رفتن جان و مال انسان‌ها می‌گردد آتش سوزی است. اغلب آتش سوزی‌ها به علت بی‌احتیاطی، ایمن نبودن محل سکونت و بی‌اطلاعی از فن اطفا حریق بوده است. از آنجا که خسارتهای احتمالی آتش سوزی‌ها گاه غیرقابل جبران اند تمام مردم باید علل ایجاد حریق، راه‌های پیش گیری آن‌ها را بدانند. برای این منظور لازم است با مفاهیم مرتبط با آتش سوزی آشنا شویم.

آتش و نقطه اشتعال

آتش یک واکنش شیمیایی سریع است که طی آن یک ماده قابل سوختن با اکسیژن ترکیب می‌شود و سبب بروز گرما و روشنایی می‌گردد.

نقطه اشتعال نیز نقطه‌ای است که در آن یک ماده قابل اشتعال به بخار یا گاز تبدیل گردد و در اثر وجود شعله یا جرقه مشتعل شود. به عبارت دیگر، حداقل دمایی که باعث می‌شود یک ماده قابل اشتعال در آن دما شروع به سوختن نماید.

منابع بروز آتش‌سوزی

آتش می‌تواند بر اثر عوامل متفاوتی ایجاد شود، که عبارت‌اند از شعله‌های باز مثل کبریت یا چراغ، انرژی تشعشعی ایجاد شده در اجسام داغ، ایجاد جرقه در اثر الکتریسیته ساکن، جوشکاری و اصطکاک، استفاده از یک پریز برای چند وسیله برقی، نوسانات برق، صاعقه، انفجارات، واکنش‌های شیمیایی، گرم شدن زیاده از حد مواد و رسیدن به نقطه اشتعال یا قرار گرفتن در معرض نور خورشید، فلزات قابل اشتعال، وسایل برقی حرارت زا مثل بخاری برقی و اتو و…. این عوامل می‌توانند باعث بروز آتش سوزی شوند.

مثلث آتش

آتش نتیجه یک واکنش شیمیایی است که از ترکیب اکسیژن، حرارت و ماده قابل اشتعال به دست می آید. هرگاه‌این سه عامل به مقیاس معینی در یک جا جمع شوند آتش به وجود می آید. به‌این طریق که اکسیژن با کربن ترکیب می‌شود و دی اکسید کربن یا منواکسید کربن تولید می‌کند و در اثر این فعل و انفعال، روشنایی و حرارت و گاهی دود به وجود می آید (شکل ۱).

شکل ۱- مثلث آتش

روش‌های خاموش کردن آتش (اطفای حریق)

هرگاه یکی از سه عامل تشکیل دهنده مثلث آتش را حذف کنید، عمل احتراق متوقف خواهد شد. برای این کار به سه طریق می‌توان عمل کرد:

کاهش درجه حرارت: با سرد کردن ماده سوختنی از به وجود آمدن گازهای قابل اشتعال جلوگیری می‌شود. این بهترین روش در اطفای آتش سوزی جامدات است. با وجود امکان دست یابی تکنیک‌های جدید، آب هنوز هم مؤثرترین و ارزان‌ترین وسیله اطفای حریق در آتش سوزی هاست. آب قدرت نفوذ، سرد کنندگی و ضریب جذب حرارتی بالایی دارد. روش‌های به کارگیری از آب برای اطفای حریق پیشرفت قابل ملاحظه‌ای نموده است. در استفاده از آب، باید سود و زیان‌های آن بررسی شود. آب، هادی جریان الکتریسیته است و خطر برق گرفتگی وجود دارد. علاوه بر آن می‌تواند باعث از بین رفتن اسناد، مدارک، پول و… شود و در آتش سوزی مایعات سبب گسترش حریق می‌گردد.

کاهش درصد هوا (اکسیژن): مقدار اکسیژن موجود در هوا ۲۱%، نیتروژن ۷۸% و گازهای دیگر ۱% است.

کاهش درصد اکسیژن به طرق مختلف انجام می‌گیرد، از جمله:

الف) جایگزین کردن گازهای سنگین‌تر از هوا: گازهای مورد استفاده اطفای حریق بین ۲ تا ۵ برابر سنگین‌تر از هوا هستند و پس از ریخته شدن بر روی آتش، جانشین هوا می‌شوند و از تماس هوا با آتش جلوگیری می‌کنند. مهم‌ترین این گازها دی اکسید کربن است که در حدود ۱/۵ برابر هوا وزن دارد.

ب) ایجاد یک لایه عایق بین هوا و آتش: در این روش از کف مخصوص مقاوم به آتش استفاده می‌شود. کف، با ایجاد لایه عایق بین هوا و آتش، از رسیدن اکسیژن به بخارات قابل اشتعال متصاعد شده جلوگیری می‌کند و عمل خنک کردن را نیز انجام می‌دهد.

قطع یا دور ساختن مواد سوختنی: بهترین روش در بعضی آتش سوزی‌ها مانند حریق گازها و مایعات قابل اشتعال، قطع یا دور نمودن مواد سوختنی است. مثلا اگر آتش سوزی ناشی از گاز باشد، در مرحله اول بهتر است که شیر گاز را ببندید و جریان گاز را قطع کنید یا اگر در محلی با آتش سوزی مواجه شدید و هیچ وسیله اطفایی نداشتید حداقل می‌توانید وسایلی را که آتش نگرفته اند، از محل دور نمایید. بنابر این، در استفاده از این روش ماده سوختنی را از شعله جدا کنید یا بین آن‌ها فاصله و عایق ایجاد نمایید.

طبقه‌بندی آتش سوزی‌ها

آتش سوزی‌ها را از نظر نوع مواد و طریقه مبارزه با حریق به پنج دسته تقسیم می‌کنند که عبارت‌اند از:

جامدات (گروه A): این نوع آتش سوزی‌ها که «آتش سوزی خشک» نیز نامیده می‌شوند، موادی را شامل می‌شود که پس از سوختن، از خود خاکستر باقی می‌گذارند (مانند فرآورده‌های چوبی، پنبه‌ای، پشمی، لاستیکی، پلاستیکی و انواع مختلف پارچه‌های مصنوعی، حبوبات، غلات و غیر آنها).

برای خاموش نمودن این نوع آتش سوزی‌ها بهترین طریقه، سرد کردن و مؤثرترین وسیله آب است.

مایعات قابل اشتعال (گروه B): مایعات قابل اشتعال در اثر دریافت حرارت از محیط یا یک منبع حرارتی دیگر تبخیر می‌شوند و گاز کافی را برای ترکیب با هوا و تولید مخلوط قابل اشتعال یا انفجار مهیا می سازند (مانند الکل، فرآورده‌های نفتی و روغنی).

بهترین خاموش کننده برای این گروه، اگر حریق در سطح کوچکی باشد پودر شیمیایی و در سطح بزرگ‌تر استفاده از کف است. برای اطفای حریق مایعات می‌توان از روش‌های قطع نمودن منبع سوختی، کاهش رسیدن اکسیژن و سرد نمودن (جهت جلوگیری از تبخیر شدن آن به طور جداگانه یا توأم استفاده نمود.

گازها (گروه C): گازهای قابل اشتعال مانند متان، اتان، بوتان، پروپان و هیدروژن می‌توانند بسیار خطرناک باشند. امروزه در بیشتر نقاط از گاز لوله کشی استفاده می‌شود. در مناطقی که گاز لوله کشی وجود ندارد از سیلندرهای گازی استفاده می‌کنند. اگر این سیلندرها با احتیاط حمل و استفاده نشوند خطر آفرین می‌شوند. و در این نوع آتش سوزی‌ها ابتدا جریان گاز لوله کشی را قطع می‌کنیم و برای خاموش کردن آتش از روش خنک کردن به وسیله آب یا مواد خفه کننده (مانند پودرهای شیمیایی استفاده می‌نماییم).

فلزات قابل اشتعال (گروه D): این گونه آتش سوزی‌ها از سوختن عناصری مثل سدیم، پتاسیم، لیتیوم، منیزیوم و… به وجود می آید. این فلزات دارای خاصیت اشتعال شدید هستند و در موقع آتش سوزی با نور خیره کننده‌ای می سوزند. این نوع آتش سوزی‌ها غالبا در آزمایشگاه‌ها و مراکز تهیه مواد شیمیایی روی می‌دهد.

استفاده از آب برای اطفای این آتش سوزی‌ها خطرناک است، زیرا این مواد با مولکول‌های آب واکنش نشان می‌دهند و گاز هیدروژن همراه با گرما تولید می‌کنند و باعث گسترش دامنه حریق می‌شوند. در غالب آتش سوزی‌های مربوط به فلزات، به کار بردن پودر تالک یا ماسه خشک معمولا مفید خواهد بود.

وسایل الکتریکی (گروه E): در اثر خراب شدن عایق ها، معیوب بودن اتصالات و نامناسب بودن کلیدها و پریزها ممکن است جرقه به وجود آید و آتش سوزی حاصل از آن به اطراف سرایت کند. عایق‌بندی سیم ممکن است در اثر حرارت، خسارت مکانیکی، عوامل محیطی مثل رطوبت و یا نامناسب بودن سیم کشی آسیب ببیند.

در صورت آتش گرفتن وسایل برقی هنگام وصل بودن به برق، باید از خاموش کننده‌هایی مثل CO جهت اطفا استفاده نمود و به هنگام قطع برق، می‌توان از خاموش کننده‌های گروه A و B کمک گرفت.

وسایل آتش نشانی

وسایل آتش نشانی به طور کلی به دو گروه اصلی وسایل اطفای حریق و وسایل هشداردهنده تقسیم می‌گردند.

سیستم‌های اطفای حریق

الف) خاموش کننده‌ها: خاموش کننده وسیله‌ای برای مبارزه و اطفای آتش در لحظات اولیه شروع آتش سوزی است. انواع متداول آن به صورت پودری، گاز کربنیک و محتوی آب و کف است. خاموش کننده‌های بزرگ‌تر به علت ازدیاد وزن در جای مشخص نصب می‌شوند یا بر روی چرخ قرار می‌گیرند. خاموش کننده‌های دستی در اندازه‌های مختلف، حداکثر تا ۱۴ کیلو، به صورت قابل حمل در دسترس است (شکل ۲).

شکل ۲- اجزای کپسول‌های اطفای حریق

ب) قرقره‌های آتش نشانی: این قرقره‌ها در ساختمانهای بلند، کارخانه‌ها و ادارات به دیوار نصب شده اند و دارای آب تحت فشارند و در آتش سوزی‌های خشک به کار برده می‌شوند.

ج) جعبه‌های آتش نشانی: این جعبه‌ها نیز به دیوار ساختمان‌ها نصب می‌شوند، با این تفاوت که به جای لوله لاستیکی مقاوم از لوله نواری (برزنتی) استفاده می‌شود. برای عملیات باید تمام لوله نواری را باز کرد ولی در قرقره‌های آتش نشانی لوله را می‌توان به مقدار احتیاج باز کرد.

د) آب افشان‌های اتوماتیک: برای هرچه سریع‌تر خاموش کردن آتش از آب افشانهای اتوماتیک استفاده می‌کنند. این وسایل از طریق لوله کشی سقفی در محل‌هایی که مورد احتیاج است نصب می‌شوند. آب افشان‌ها بر حسب نوع آن، با رسیدن حرارت، دود یا شعله ناشی از آتش سوزی عمل می‌کند و با ریختن مواد خاموش کننده حریق اطفا می‌گردند.

سیستم‌های اعلام کننده آتش سوزی (هشدار دهنده‌ها): برای اطلاع از شروع آتش سوزی و امدادرسانی سریع تر، اعلام کننده‌های اتوماتیک و دستی مختلفی طراحی گردیده که عبارت‌اند از:

الف) سیستم اعلام کننده دستی: این نوع هشدار دهنده‌ها در راهروها و پله‌ها نصب می‌شوند. افراد با مشاهده آتش سوزی بلافاصله باید شیشه روی هشدار دهنده را بشکنند. با فشار دادن تکمه، دستگاه مرکزی که در واحد آتش نشانی محل یا در نگهبانی نصب شده است، به کار می‌افتد. این سیستم به کلیه مراکز اعلام خطر در ساختمان متصل است (شکل ۳).

شکل ۳- سیستم اعلام کننده دستی

ب) سیستم اعلام کننده اتوماتیک: در محل‌های حساس، که در شبانه روز تردد افراد کم است، از اعلام کننده‌های اتوماتیک استفاده می‌نمایند. اعلام کننده‌های اتوماتیک سیستم مرکزی دارند و به تعدادی دستگاه حساس خودکار برای اعلام آتش سوزی مجهزند که در سقف‌ها با فواصل معینی نصب می‌شوند (شکل ۴). دستگاه‌ها ممکن است به شرح زیر باشند:

– حساس به دود، که با دریافت دود ناشی از آتش سوزی به کار می‌افتد.

– حساس به حرارت، که با بالا رفتن درجه حرارت کار می‌کند.

– حساس به شعله، که با دریافت امواج ماوراء بنفش ناشی از شعله کار می‌کند.

شکل ۴- سیستم اعلام کننده اتوماتیک

اقدامات لازم برای اطفای حریق

در آتش سوزی‌ها دقایق اولیه بروز حریق بسیار اهمیت دارد، زیرا با یک اقدام سریع جهت اطفا می‌توان از توسعه آتش جلوگیری کرد و خسارات ناشی از آتش سوزی را به حداقل رساند. برای موفقیت در مبارزه با حریق و جلوگیری از خطرات احتمالی دستورالعمل‌های زیر را به کار برید:

– طریقه کار با خاموش کننده‌ها را به خوبی یاد بگیرید تا در صورت نیاز سریع دستگاه را آماده کنید (شکل ۵).

نحوه استفاده از خاموش کننده دستی به قرار زیر است:

الف – ضامن کپسول را بکشید.

ب – سطح پایینی شعله را نشانه بگیرید.

ج – اهرم نازل را فشار دهید.

د- ماده اطفایی را به صورت جارویی، به صورت عدد هشت لاتین (۸)، به موضع بپاشید.

شکل ۵- روش استفاده از کپسول خاموش کننده آتش

– برای خاموش کردن آتش در مکانی قرار بگیرید که بتوانید از چند جهت به صحنه آتش سوزی مسلط شوید و در صورت لزوم قادر باشید محل خود را تغییر دهید و از آتش دور شوید. در فضای باز، پشت به باد بایستید و اگر در داخل ساختمان هستید نزدیک در یا پنجره قرار بگیرید (شکل ۶).

شکل ۶- روش قرار گرفتن فرد و پاشیدن ماده

– در صورت وجود گاز، دود و حرارت زیاد پارچه مرطوبی به دهان و بینی خود ببندید و به حالت نیم خیز یا نشسته یا به طور سینه خیز با حریق مبارزه کنید.

– در مورد آتش‌های خشک اگر پمپ آب یا خاموش کننده دستی دارید بدون اتلاف وقت از آن استفاده کنید. ولی اگر هیچ وسیله‌ای در دسترس ندارید از سطل آب یا جاروی خیس کرده استفاده نمایید و به مرکز و پایین شعله حمله کنید. اگر شیئی آتش گرفت آن را در پتو یا ملافه مرطوب بپیچید.

– برای اطفای آتش سوزی‌های حاصل از مواد نفتی و روغنی به هیچ وجه از آب استفاده نکنید، زیرا در این گونه آتش سوزی‌ها آب باعث پخش شدن آتش می‌گردد. اگر ماده مشتعل در ظرف فلزی باشد بهتر است روی آن را با ملافه یا پتوی مرطوب بپوشانید تا از رسیدن هوا جلوگیری شود. اگر مایع مشتعل روی زمین راه بیفتد سعی کنید روی آن را با ماسه و خاک بپوشانید.

– اگر در اثر شدت حرارت، بخاری سرخ و مشتعل شده باشد، قبل از هر کاری منبع آن را ببندید. هرگز بخاری مشتعل را به خارج پرتاب نکنید زیرا می‌تواند باعث گسترش آتش و خطرات دیگری شود. فورا روی آن را با یک پتوی مرطوب بپوشانید. وسایل را از نزدیک آن دور کنید.

– برای مبارزه با آتش سوزی ناشی از گاز در محل‌های سرپوشیده اقدامات لازم عبارت‌اند از:

الف) اگر آتش سوزی ایجاد شده است، در اولین فرصت جریان گاز را قطع کنید و سپس اطراف مخازن گاز را با توجه به نوع آتش سوزی خاموش کنید.

ب) زمانی که گاز در ساختمان پخش شده ولی آتش نگرفته لازم است برای جلوگیری از انفجار و آتش سوزی تمام درها و پنجره‌های ساختمان را باز کنید. از قطع و وصل کردن کلیدهای برق خودداری کنید. البته در مواردی که فیوز برق در خارج از ساختمان قرار دارد می‌توانید جریان برق داخل ساختمان را بدون ایجاد جرقه قطع کنید ولی اگر فیوز در داخل محلی که در آن گاز پخش شده قرار داشته باشد به هیچ وجه آن را قطع نکنید.

– همیشه مواظب خطر انفجار و سقوط اجسام و فرو ریختن سقف باشید و در صورت احساس خطر، در موقعیت امن تری به مبارزه با حریق ادامه دهید.

– اگر اتومبیل آتش گرفت از خاموش کننده دستی که در اتومبیل دارید استفاده کنید یا از پتو، خاک و کت برای خاموش کردن استفاده کنید. معمولا چون آتش سوزی اتومبیل در اثر اتصالی سیم‌های برق شروع می‌شود اگر می‌توانید سیم‌های باتری را قطع کنید.

– همیشه، به خصوص در مناطق جنگلی و جایی که مواد قابل اشتعال وجود دارد، دقیقا مراقب باشید که آتش کاملا خاموش گردد.

اگر احساس کردید قادر به کنترل آتش نیستید:

– با گرفتن شماره تلفن ۱۲۵، آتش نشانی را خبر کنید. در محلی که آتش به وجود آمده است درها را ببندید و از ورود هوای تازه جلوگیری کنید.

سؤالات تئوری

۱- آتش را تعریف کنید.

۲- نقطه اشتعال نقطه‌ای است که مواد قابل اشتعال به ….. یا …….. تبدیل گردد و در اثر وجود یک شعله یا جرقه مشتعل شود.

۳- منابعی را که باعث آتش سوزی می‌شوند، نام ببرید.

۴- آتش نتیجه یک واکنش شیمیایی است که از ترکیب سه عامل………….. و……. به دست می آید.

۵ جدولی رسم کنید و انواع آتش سوزی، روش و وسیله خاموش کردن آن‌ها را در آن بنویسید.

۶- بارزترین مزیت خاموش کنندگی آب کدام مورد است؟

الف) عایق بین هوا و آتش

ب) هادی جریان الکتریسیته

ج) کاهش درصد اکسیژن

د) ضریب جذب حرارتی بالا

۷- کدام یک از خاموش کننده‌های زیر با جایگزین کردن گازهای سنگین‌تر از هوا آتش را خاموش می‌کنند؟ الف) دی اکسید کربن

ب) پودر

ج) کف

د) آب

۸- برای خاموش کردن آتش سوزی ناشی از فلزات قابل اشتعال از………. و ماسه خشک مخصوص فلزات استفاده می‌کنند.

۹- انواع سیستم‌های اطفای حریق را نام ببرید.

۱۰- انواع سیستم‌های اعلام کننده آتش سوزی را نام ببرید.

۱۱- تفاوت سیستم‌های اطفای حریق با سیستم‌های اعلام کننده آتش سوزی را شرح دهید.

۱۲- سیستم اعلام کننده اتوماتیک به چه مواردی حساس هستند؟ نام ببرید.

۱۳- خاموش کننده‌ها را تعریف کنید.

۱۴- برای اطفای آتش سوزی‌های حاصل از مواد نفتی و روغنی کدام روش مناسب نیست؟

الف) پتوی مرطوب

ب) ماسه

ج) آب

د) خاک

۱۵- در صورت مواجهه با یک آتش سوزی چگونه عمل می‌کنید؟ توضیح دهید.

---

---

---

---

---

---

---

---

---

---

---