هدف‌های رفتاری: در پایان این مطلب فراگیرنده باید بتواند:
۱- تغییر سطح هوشیاری را تعریف کند.
۲- شایع‌ترین مواردی را که به تغییر سطح هوشیاری منجر می‌شود نام ببرد.
۳- مشخصات هر یک از مواردی را که به تغییر در سطح هوشیاری منجر می‌شود توضیح دهد.
۴- کمک‌های نخستین را برای هر یک از موارد تغییر سطح هوشیاری، به وسیله ماکت انجام دهد.
سطح هوشیاری
مریم دختر لاغر اندام، حساس و جوانی است که برای رفتن به جلسه کنکور دانشگاه نیم ساعت است نگران و مضطرب در صف اتوبوس منتظر است. ناگهان سرش گیج می‌رود، جلوی چشمانش سیاه می‌شود و از هوش می‌رود. خوشبختانه در کمتر از یک دقیقه بهبود می‌یابد. این موضوع مریم و اطرفیانش را سخت نگران کرده است.
تغییر حالت از هوشیاری به بیهوشی تقریبا شبیه غروب کردن خورشید است که به تدریج روشنایی روز به تاریکی شب تبدیل می‌شود. معمولا، ابتدا فرد احساس سبکی در سر می‌کند و چشم‌ها سیاهی می‌رود، سپس تاریکی محض و بی‌خبری کامل از اطراف رخ می‌دهد.
تغییر سطح هوشیاری
تغییر سطح هوشیاری حالتی است که در هوشیاری عادی فرد اختلال ایجاد می‌شود. این حالت ممکن است از خواب آلودگی تا بیهوشی کامل متغیر باشد. تغییر سطح هوشیاری نشانه واضحی از آسیب یا بیماری است.
علل تغییر سطح هوشیاری
تغییرات در سطح هوشیاری ممکن است در اثر ضربه به مغز یا به دلایل غیر ضربه ای، مانند شوک، تغییر در میزان قند خون بیمار، سکته مغزی، تشنج، مسمومیت و… ایجاد شده باشد. شایع‌ترین علل تغییر سطح هوشیاری عبارت‌اند از غش، شوک، ضربه مغزی، سکته مغزی، تغییر سطح قند خون و تشنج، که در این مطلب به آن‌ها پرداخته می‌شود.
غش کردن: غش نوعی از دست دادن هوشیاری ناگهانی و موقتی است که به علت کاهش مقدار خون در مغز ایجاد می‌شود. وقتی فرد از هوش می‌رود به دلایلی جریان خون موقت به مغز نمی‌رسد و به این دلیل مغز برای مدت کوتاهی از اکسیژن محروم می‌شود.
علل غش: هیجانات ناگهانی شدید، نظیر ترس، اضطراب، درد شدید، بی‌غذایی، ضعف، خستگی، بی‌خوابی و محیط گرم از عوامل مساعد کننده بروز غش هستند.
علائم غش: علائم غش، معمولا عبارت‌اند از: رنگ پریدگی شدید، عرق کردن، سردی پوست، سرگیجه، گزگز دست و پا، حالت تهوع، استفراغ (به ندرت)، اختلال دید، تغییرات علائم حیاتی ( کاهش تعداد نبض و تنفس و پایین آمدن درجه حرارت و فشار خون).
کمک‌های نخستین در غش: در صورتی که فردی سبکی در سر، سرگیجه و دیگر علائم آن را احساس کرد، فورا باید او را بخوابانید، به طوری که پاهایش بالاتر از سطح بدن قرار گیرد (شکل ۱).
شکل ۱- وضعیت قرار دادن بیمار در غش
اگر جای مناسبی برای دراز کشیدن وجود ندارد باید وی را روی صندلی بنشانید و سر وی را خم کنید و بین دو پا قرار دهید تا سر نسبت به بدن در سطح پایین تری قرار گیرد (شکل ۲). تقریبا همیشه بعد از مدت کوتاهی فرد به هوش می آید. اگر بعد از چند لحظه به هوش نیامد باید به دنبال علل دیگری باشید.
شکل ۲- وضعیت نشسته بیمار در غش
شوک: شوک عبارت است از عکس العمل بدن در برابر خون رسانی ناکافی به بافت‌ها و اندام‌های بدن. زمانی که سلول‌های بدن اکسیژن و مواد غذایی مورد نیازشان را دریافت نکنند افت عملکردشان آغاز می‌شود و سپس از بین می‌روند. اگر این وضعیت ادامه یابد، باعث نارسایی سلولی و سپس نارسایی عملکرد اعضای بدن و مرگ می‌شود. بنابراین جهت تشخیص علت و درمان فوری شوک باید سریعا اقدام نمود.
علل شوک: چهار علت کلی برای شوک وجود دارد: اتلاف مایعات بدن، نارسایی قلب، انبساط عروق و ناکافی بودن اکسیژن.
علائم شوک: شوک‌ها به طور کلی یک سری علائم مشترک دارند، به جز شوک حساسیتی که علائم اختصاصی مربوط به خود را دارد. علائم مشترک در اغلب شوک‌ها عبارت‌اند از: بی‌قراری، اضطراب، کاهش سطح هوشیاری، رنگ پریدگی و سرد و مرطوب شدن پوست، ضعیف شدن نبض، کاهش فشار خون، گشاد شدن مردمک‌ها، تشنگی، تهوع و استفراغ و کبودی لب‌ها.
کمک‌های نخستین در شوک: اولویت اصلی در مراقبت از چنین مددجویانی برقراری خون رسانی به اعضای بدن، مانند مغز، قلب و کلیه هاست.
– مددجو را آرام روی پتو بخوابانید و لباس‌های تنگ را آزاد کنید. سپس روی او را نیز با پتو یا کت بپوشانید تا از اتلاف حرارت بدن جلوگیری شود. از حوله گرم یا کیف آب گرم یا هر نوع حرارت مستقیم دیگر استفاده نکنید. این کار باعث افزایش جریان خون به رگهای پوست می‌شود و در نتیجه خون به اندازه کافی به اندام‌های حیاتی نمی‌رسد.
– تنفس و ضربان قلب مددجو را بررسی کنید. در صورت نیاز احیای قلبی – ریوی را آغاز نمایید.
– در صورت تشخیص عامل شوک، اقدامات لازم را انجام دهید.
– پاها را بالاتر از سطح قلب قرار دهید (شکل ۲). اگر مددجو دارای صدماتی در ناحیه لگن، اندام‌های تحتانی، سر، قفسه سینه، شکم، گردن یا نخاع است، او را به پشت بخوابانید و پاهایش را بلند نکنید.
– از دادن خوراکی یا مایعات از راه دهان خودداری کنید. در صورتی که مددجو احساس تشنگی کرد لب‌های او را با کمی آب مرطوب نمایید.
– هرگز مددجوی مبتلا به شوک را به حرکت غیرضروری وادار نسازید و در اولین فرصت او را به بیمارستان منتقل کنید.
شکل ۳- روش قرار دادن بیمار در شوک
توجه: در شوک‌های حساسیتی معمولا علائمی چون برافروختگی، خارش، کهیر عمومی بدن، تورم (خصوصا در صورت و زبان) و تنگی نفس دیده می‌شود. این بیماران، ضمن شروع مراقبت‌های کلی شوک، سریعا باید به مراکز درمانی رسانده شوند.
سکته مغزی: سکته مغزی به حالتی گفته می‌شود که رگهای خون رسان به مغز به دلائلی دچار گرفتگی یا پارگی ناگهانی شده باشند.
علائم سکته مغزی: شروع نشانه‌ها در سکته مغزی معمولا ناگهانی است و اغلب با تشنج، سردرد شدید، از بین رفتن رفلکس بلع و اختلال تنفسی همراه است. فلج صورت نشانه بسیار شایعی است که در آن، ماهیچه‌های صورت در یک طرف تغییر می‌کند و پایین می‌افتد و تقارن آن از بین می‌رود. معمولا فلج در یک نیمه بدن اثر می‌گذارد. اگر سکته مغزی در سمت چپ مغز رخ بدهد، آسیب در سمت راست بدن به چشم می خورد و بالعکس. تغییر وضع هوشیاری معمولا از سرگیجه تا نداشتن واکنش به تحریکات متفاوت است. آبریزش از دهان، نامساوی بودن مردمک‌ها و از دست دادن کنترل ادرار و مدفوع و تکلم نامفهوم از علائم دیگر سکته مغزی اند.
کمک‌های نخستین در سکته مغزی: برای کمک به بیماری که دچار سکته مغزی شده است، علاوه بر اقداماتی که در مورد شوک انجام می‌شود، او را در وضعیتی که سر و شانه‌های بیمار مختصری بالاتر از بدن قرار گیرد، بخوابانید. سر او را به یک طرف متمایل کنید و یک حوله یا پارچه را روی شانه وی قرار دهید تا مایعات خروجی از دهان را جذب کند(شکل ۴). سپس بیمار را به مراکز درمانی برسانید.
شکل ۴- روش خواباندن بیمار مبتلا به سکته مغزی
دیابت شیرین: دیابت یا بیماری قند به علت ناتوانی بدن در تولید انسولین یا در اثر کاهش یا بی‌تأثیری انسولین در سوخت و ساز مواد قندی به وجود می آید. انسولین در بدن توسط لوزالمعده تولید و به داخل جریان خون وارد می‌شود. شایع‌ترین انواع دیابت نوع اول و دوم است. دیابت نوع اول معمولا در دوران کودکی و نوجوانی ایجاد می‌شود که هیچ گونه انسولینی در بدن تولید نمی‌شود و بنابراین باید روزانه انسولین تزریق گردد. در دیابت نوع دوم که معمولا در بزرگ سالی ایجاد می‌شود، هنوز مقداری انسولین ترشح می‌شود و ممکن است بیماری با رژیم غذایی، ورزش، داروهای خوراکی یا در موارد شدید با تزریق انسولین کنترل گردد.
بدون وجود انسولین، قند در خون تجمع می‌کند و سبب افزایش قند خون می‌گردد. وقتی انسولین تزریق شده خیلی زیاد باشد، قند بسیار زیادی وارد سلول‌ها می‌شود و حالت کاهش قند خون بروز می‌کند. اکثر مبتلایان به دیابت از احتمال (و نشانه‌های) بروز تغییرات سطح قند خون آگاه اند و می‌دانند در صورت مصرف نکردن یک وعده غذایی، فعالیت بیش از حد یا فراموش کردن تزریق انسولین دچار تغییر سطح هوشیاری می‌شوند که گاه تا اغما پیش می‌رود. افراد مبتلا به دیابت باید کارت یا دستبندی که نشان دهنده بیماری آنهاست به همراه داشته باشند و این به تشخیص بیماری آن‌ها کمک می‌کند.
الف) علائم افزایش قند خون: بالا بودن قند خون به طور طولانی مدت می‌تواند منجر به بیهوشی و اغمای دیابتیک شود. علائم تشخیصی شامل پوست خشک به همراه نبض تند و ضعیف، تنفس عمیق و مشکل دار، وجود بوی میوه در تنفس بیمار است.
کمک‌های نخستین در افزایش قند خون: در صورتی که بیمار به علت افزایش قند خون دچار اغمای دیابتیک شده باشد، علاوه بر اقداماتی که در حالت شوک انجام می‌شود، او را سریعا جهت تزریق انسولین و اقدامات لازم به مراکز درمانی انتقال دهید.
ب) علائم کاهش قند خون: بعد از نخوردن یک وعده غذایی و یا فعالیت بیش از حد، علائمی مانند شروع سریع تغییر وضعیت هوشیاری، احساس گرسنگی، بی‌حالی و ضعف شدید، تعریق، پوست سرد و مرطوب، نبض قوی و پر، بروز اختلال در پاسخ دهی، تنفس سطحی، رفتارهای غیر عادی در کاهش قند خون دیده می‌شود.
کمک‌های نخستین در کاهش قند خون: علاوه بر اقداماتی که در حالت شوک انجام می‌شود اگر بیمار هوشیار است، مقداری محلول گلوکز یا نوشیدنی شیرین به او بدهید. اگر بهبودی نسبی حاصل شد مقدار بیشتری ماده خوراکی شیرین به او بدهید. در صورتی که با دادن کمی مواد شیرین تغییری در وضع بیمار ایجاد نشد از دادن مقدار بیشتر آن اجتناب کنید، زیرا احتمالا علائم مربوط به کاهش قند خون نیست. وضعیت هوشیاری، راه هوایی و تنفس بیمار را کنترل کنید و او را به بیمارستان منتقل نمایید.
تشنج: تشنج نوعی تخلیه ناگهانی فعالیت الکتریکی در مغز است، که می‌تواند به تظاهرات غیرعادی، از نگاه‌های خیره تا انقباضات شدید عضلانی منجر شود. اغلب تشنج‌ها با تغییرات سطح هوشیاری همراه اند. بسیاری از آن‌ها فقط دو تا سه دقیقه طول می‌کشند.
تشنج خود یک نوع بیماری نیست بلکه بیشتر نشانه‌ای از نوعی آسیب یا بیماری است. تشنج‌ها به دو صورت اولیه و ثانویه دسته‌بندی می‌شوند. تشنج‌های اولیه معمولا ناشی از نوعی علت ژنتیکی یا ناشناخته هستند. تشنج‌های ثانویه در مواقعی مثل تب بالا، هیپوکسی، عفونت، مسمومیت، افزایش یا کاهش قند خون و شوک ایجاد می‌شوند. اگر تشنج ناشی از تب باشد پاشویه کردن کودک یا شیر خوار با آب ولرم باعث کاهش تب و قطع تشنج می‌شود (شکل ۵) و اگر هیپوکسی سبب تشنج شده باشد رساندن اکسیژن کافی به بیمار تشنج را برطرف می‌کند. به هر حال این تشنج‌ها باید سریعا درمان شوند و با تشنج‌های اولیه که در آن‌ها بیمار سابقه مشخصی از اختلال تشنجی دارد متفاوت است.
شکل ۵- روش پاشویه برای کاهش تب و جلوگیری از تشنج در کودک
صرع: «صرع» علامتی از اختلال سیستم عصبی مرکزی است که با حملات مکرر مشخص می‌شود. حملات صرع اغلب به صورت غیرمنتظره رخ می‌دهد. شایع‌ترین علت تشنج، «صرع» است.
علائم صرع
– بیمار معمولا به طور ناگهانی بیهوش می‌شود و در لحظه بیهوش شدن ممکن است صدایی بلند شبیه ناله و فریاد ایجاد کند.
– بدن وی سفت و محکم می‌شود و پشت وی به شکل قوس در می آید.
– تنفس ممکن است مختل گردد و سیانوز دیده شود.
– با شروع حرکات تشنجی ممکن است فک‌ها به هم فشرده شوند و تنفس صدا‌دار گردد.
– بزاق به صورت کف از دهان خارج می‌شود و زبان ممکن است به سبب گاز گرفته شدن، خون آلود گردد.
کمک‌های نخستین در صرع: در صورتی که بیمار را در حال تشنج ناشی از صرع مشاهده کردید:
– هرگز از حرکات پرشی بدن بیمار جلوگیری نکنید و اجازه دهید حمله مراحل خود را طی کند.
– برای جلوگیری از آسیب بیشتر، اشیا را دور کنید و یک پتو یا لباس تا شده زیر سر قرار دهید.
– اگر هنوز فک بیمار بسته نشده می‌توانید دسته قاشق یا چیزی مشابه را که در پارچه پوشانده اید بین دندان‌های عقبی وی قرار دهید تا زبانش را گاز نگیرد. هرگز انگشت خود را در دهان بیمار در حال تشنج قرار ندهید، زیرا می‌تواند باعث گاز گرفتگی انگشتان و آسیب جدی به شما شود.
– کمربند و یقه لباس‌های تنگ را آزاد کنید.
– پس از تشنج، بیمار را در حالت بهبود قرار دهید تا تخلیه ترشحات آسان‌تر شود.
– معمولا بیمار پس از تشنج، گیج و خواب آلوده و نیز ضعیف و خسته است و نیاز به استراحت دارد.
– برای حفظ آرامش بیمار، افراد را از محل دور کنید.
– پس از بیداری در صورت نداشتن حالت تهوع، مایعات و مواد غذایی شیرین به او بدهید.
فعالیت
مراحل کمک‌های نخستین به فردی را که دچار شوک، سکته مغزی، افزایش و کاهش قند خون، تشنج و صرع شده است، با اطرافیان خود به صورت نمایشی اجرا کنید.
سؤالات تئوری
١- تغییر سطح هوشیاری ممکن است از اختلال در ………….. تا …………………. متغیر باشد.
۲- علل تغییر سطح هوشیاری را نام ببرید.
۳- غش را تعریف کنید.
۴- علل غش را نام ببرید.
۵- علائم غش را بیان کنید.
۶- شوک را تعریف کنید.
۷- علل کلی شوک را نام ببرید.
۸- علایم شوک را توضیح دهید.
۹- سکته مغزی را تعریف کنید.
۱۰- علائم سکته مغزی را بیان کنید.
۱۱- دیابت شیرین را توضیح دهید.
۱۲- تفاوت دیابت نوع اول و دوم را بیان کنید.
۱۳- علائم افزایش قند خون را نام ببرید.
۱۴- علائم کاهش قند خون را نام ببرید.
۱۵- در صورتی که مقداری مواد شیرین به بیمار دیابتی بدهیم و تغییری در وضعیت او حاصل نشود، احتمالا علایم مربوط به…………… قند خون نیست.
۱۶- تشنج را تعریف کنید.
۱۷- علل تشنج‌های ثانویه را نام ببرید.
۱۸- صرع را تعریف کنید.
۱۹- علائم صرع را توضیح دهید.
۲۰- هر یک از علایم ستون سمت راست را به اختلالات ستون سمت چپ مربوط کنید.
| رنگ پریدگی، سردی پوست، سرگیجه، گزگز دست و پا، کاهش تعداد نبض و تنفس | افزایش قند خون |
| برافروختگی، خارش، کهیر عمومی بدن، تورم خصوصا در صورت و زبان، تنگی نفس یا درد سینه | کاهش قند خون |
| پوست خشک به همراه نبض تند و ضعیف، تنفس عمیق و با زحمت، وجود بوی میوه در تنفس بیمار | صرع |
| احساس گرسنگی، تعریق، پوست سرد و مرطوب، نبض قوی و پر، اختلال در سطح پاسخ دهی، تنفس | غش کردن |
| شوک حساسیتی |
» فایل word «تغییر سطح هوشیاری»
» فایل pdf «تغییر سطح هوشیاری»
