آزمون شامل ۲۵ پرسش است.
سلام و درود
«تکرار مادر مهارتهاست»
در راستای افزایش مهارت شما آزمونهای متنوع و زیادی از خط به خط این گفتار برای شما آماده شده است. هر آزمون دارای ۱۰ سوال ۲ گزینهای است.
برای تثبیت مطلب در حافظه و یادگیری هر چه بیشتر مطلب، در آزمونهای آنلاین «آیندهنگاران مغز» شرکت کنید.
برای شرکت در انواع آزمونهای آنلاین «گفتار ویژگیهـای یاختـۀ گیاهـی» بر لینک زیر کلیک کنید:
کتاب الکترونیکی پرسشهای دو گزینهای
پرسشهای دو گزینهای و خط به خط گفتارهای زیستشناسی چیست و گسترهٔ حیات؛ برای دانلود اینجا کلیک کنید.
برای مشاهده «کتاب الکترونیکی» کلیک کنید.
کتاب الکترونیکی تعمیق و تثبیت یادگیری زیستشناسی
پرسشهای جاهای خالی و خط به خط گفتار زیستشناسی چیست؛ برای دانلود اینجا کلیک کنید.
برای مشاهده «کتاب الکترونیکی» کلیک کنید.
فصل از یاخته تا گیاه
شامل گفتارهای:
بارمبندی مربوط به این فصل:
- نوبت اول: ۰ نمره
- نوبت دوم نهایی، شهریور و دیماه: ۳ نمره
در حال طرح پرسش بر اساس کتاب چاپ ۱۴۰۲
قدردان شکیبایی شما هستیم!
گفتار ویژگیهـای یاختـۀ گیاهـی
پرسشهای دو گزینهای
▪️در هر جمله با انتخاب یکی از عبارات داخل پرانتز جمله درست را به دست آورید.
الف) امروزه نهاندانگان (کمترین – بیشترین) گونههای گیاهی روی زمین را تشکیل میدهند.
بیشترین
ب) گیاهان گرچه در جای خود ثابتاند؛ اما (برخلاف – مانند) جانوران به ماده و انرژی نیاز دارند.
مانند
پ) گیاهان (مانند – برخلاف) جانوران نمیتوانند برای تأمین ماده و انرژی مورد نیاز خود از جایی به جای دیگر بروند و با احساس خطر، فرار یا به عامل خطر حمله کنند.
برخلاف
پرسشهای سطر به سطر
▪️جاهای خالی عبارات زیر را با کلمات مناسب کامل کنید.
الف) امروزه …………. بیشترین گونههای گیاهی روی زمین را تشکیل میدهند.
نهاندانگان
ب) گیاهان گرچه در جای خود ثابتاند؛ اما مانند جانوران به ……… و ……….. نیاز دارند.
ماده – انرژی
پ) گیاهان برخلاف جانوران نمیتوانند برای تأمین ………. و ………… مورد نیاز خود از جایی به جای دیگر بروند و با احساس خطر، ………. یا به عامل خطر حمله کنند.
ماده – انرژی – فرار
ت) گیاهان افزون بر اینکه منبع ……… برای مردماند، تأمین کننده مواد اولیه ………….، مانند داروسازی و ……….. نیز هستند.
غذا – صنایعی – پوشاک
ث) اگر از شما بپرسند یاخته در گیاهان چه تفاوتی با یاخته در جانوران دارد، احتمالا علاوه بر ……………..، …………… را نیز نام میبرید.
سبزدیسه (کلروپلاست) – دیواره
پرسشهای یادگیری موثر
▪️درست یا نادرست بودن جملات زیر را مشخص کنید. در جملات نادرست، عبارتهای غلط را پیدا کرده و زیر آنها خط بکشید.
الف) گیاهان افزون بر اینکه منبع غذا برای مردماند، تأمین کننده مواد اولیه صنایعی، مانند داروسازی و پوشاک نیز هستند.
درست
ب)
پرسشهای توصیفی – تشریحی
▪️ کدام گروه از گیاهان بیشترین فراوانی را به خود اختصاص دادهاند؟
نهاندانگان
چه ویژگیهایی به گیاهان کمک میکند تا بتوانند بر محدودیت ساکن بودن در محیط غلبه کنند؟
ویژگیهای یاخته گیاهی؛ مثلاً دیوارهٔ یاختهای دارند. استحکام یاخته و جلوگیری از ورود عوامل بیماری زا از کارهای آن است. واکوئول دارند که مخلی برای ذخیره است. کلروپلاست (سبزدیسه) دارند؛ بنابراین معمولاً آنها را به عنوان جانداران غذاساز میشناسیم.
چگونه گیاهان میتوانند در محیطهای متفاوت، زندگی کنند؟
انها ویژگیهایی دارند که برای سازش و ماندگاری در محیط، به آنها کمک میکنند.
گیاهان چه ویژگیهایی دارند که مواد اولیه صنایعی مانند داروسازی و پوشاک را تأمین میکنند؟
گیاهان ترکیباتی میسازند که مواد اولیه چنین صنایعی را تأمین میکنند. مثلاً آلکالوئیدها از ترکیبات گیاهیاند و در شیرابه بعضی گیاهان به مقدار فراوانی وجود دارند. آلکالوئیدها را در ساختن داروها به کار میبرند و نیز سلولز ساخته شده در گیاهان در تولید انواعی از پارچهها به کار میرود.
اولین قدم برای یافتن پاسخ پرسشهای زیر، چیست؟
«چه ویژگیهایی به گیاهان کمک میکند تا بتوانند بر محدودیت ساکن بودن در محیط غلبه کنند؟ چگونه گیاهان میتوانند در محیطهای متفاوت، زندگی کنند؟»
دانستن ویژگیهای یاختهٔ گیاهی و چگونگی سازمانیابی یاختهها در گیاهان آوندی و شکلگیری پیکر آنهاست.
یاخته در گیاهان چه تفاوتی با یاخته در جانوران دارد؟
یاخته در گیاهان علاوه بر سبزدیسه (کلروپلاست)، دیواره و واکوئول نیز دارد.
ویژگیهای یاخته گیاهی چیست؟
این یاختهها، علاوه بر سبزدیسه (کلروپلاست)، دیواره و واکوئول نیز دارند.
پرسشهای مقایسهای
◾هر یک از موارد زیر معرف کدام
۳- تنها بخش باقی مانده از یاختۀ گیاهی در بافت چوب پنبه چیست؟
دیوارۀ یاخته ای
۴- پروتوپلاست چیست؟
در بافت زندۀ گیاهانۀ بخشی از یاخته که توسط دیواره احاطه شده است و هم ارز یاخته در جانوران است.
۵- عملکرد دیوارۀ یاختههای گیاه چیست؟
دیواره عملکردهای متفاوتی دارد. حفظ شکل یاختهها، استحکام یاختهها و در نتیجه استحکام پیکر گیاه، واپایش مواد بین یاختهها در گیاه و جلوگیری از ورود عوامل بیمار زا؛ از کارهای دیوارۀ یاخته ای است.
۶- در تقسیم یاختۀ گیاهی بعد از تقسیم هسته چه لایه ای تشکیل میشود؟
تیغۀ میانی
۷- نوع ترکیب شیمیایی تیغۀ میانی چیست؟
تیغۀ میانی از پلی ساکاریدی به نام پکتین ساخته شده است.
۸- کدام ماده در گیاهان مانند چسب عمل میکند و یاختهها را در کنار هم نگه میدارد؟
پکتین
۹- جنس دیوارۀ نخستین یاختههای گیاهی چیست؟
در این دیواره، سلولز وجود دارد که در زمینه ای از پروتئین و انواعی از پلی ساکاریدهای غیررشته ای قرار میگیرند.
۱۰- کدام نوع دیوارۀ یاختۀ گیاهی مانع رشد پروتوپلاست نمیشود؟
دیوارۀ نخستین، مانند قالبی، پروتوپلاست را در بر میگیرد؛ اما مانع رشد آن نمیشود
۱۱- استحکام و تراکم کدام دیوارۀ یاختۀ گیاهی بیشتر است؟ رشد یاخته بعد از تشکیل کدام دیواره متوقف میشود؟
پسین، پسین
۱۲- کانالهای میان یاختهای (سیتوپلاسم) که از یاختهای به یاختۀ دیگر در گیاهان کشیده شده اند چه نام دارند؟
پلاسمودسم
۱۳- مواد مغذی از چه راهی از یاخته ی گیاهی به یاخته ی دیگر میروند؟
پلاسمودسم
۱۴- لان چیست؟
لان به منطقه ای گفته میشود که دیوارۀ یاخته ای در آنجا نازک مانده است.
۱۵- دیوارۀ آوندهای چوبی به چه علت چوبی شده است؟
دیوارۀ آوندهای چوبی، به علت تشکیل ماده ای به نام لیگنین (چوب)، چوبی شده اند.
۱۶- علت وجود درختانی با ارتفاع چند ده متر چیست؟
لیگنین سبب استحکام دیواره میشود. به همین علت وجود درختانی با ارتفاع چند ده متر و حتی چند صد متر ممکن شده است.
۱۷- علت احساس زبری هنگام دست زدن به برگ گیاه گندم چیست؟
این زبری به علت افزوده شدن سیلیس به دیوارۀ یاختههایی است که در سطح برگ قرار دارند. این تغییر از نوع کانی شدن است.
۱۸- در کانی شدن دیوارۀ یاختههای گندم چه ترکیبی به آن افزوده شده است؟
سیلیس
۱۹- از کدام گیاهان برای تولید ژلههای گیاهی استفاده میکنند؟
مقدار پکتین در بعضی از گیاهان به قدری فراوان است که از آن برای تولید ژلههای گیاهی استفاده میکنند.
۲۰- علت لعابی شدن دانه بِه هنگام خیساندن در آب چیست؟
ژله یا لعابی که از خیساندن دانههایی مانند دانه بِه در آب ایجاد میشود، به علت فراوانی ترکیبات پکتینی در این دانههاست.
۲۱- کدام تغییرات دیوارۀ یاختههای گیاهی از ورود عوامل بیماری زا به گیاه جلوگیری میکنند؟
کوتینی شدن و چوب پنبه ای شدن از تغییرات دیگر دیواره در یاختههای گیاهی اند که در کاهش از دست دادن آب و جلوگیری از ورود عوامل بیماری زا به گیاه نقش دارند. کوتین و چوب پنبه از ترکیبات لیپیدی هستند.
۲۲- کدام اندامک(های) یاخته ی گیاهی محلی برای ذخیرۀ مواد است؟
کُریچه (واکوئل) و پلاستها (دیسهها)
۲۳- کدام اندامک بیشتر حجم برخی از یاختههای گیاهی را اشغال میکند؟
بعضی از یاختههای گیاهی کریچه (واکوئل) درشتی دارند که بیشترِ حجم یاخته را اشغال میکند.
۲۴- چه عاملی در بافتهای گیاهی سبب میشود که اندامهای غیر چوبی و گیاهان علفی استوار بمانند؟
حالت تورم یاختهها در بافتهای گیاهی سبب میشود که اندامهای غیر چوبی، مانند برگ و گیاهان علفی استوار بمانند.
۲۵- در صورتی که بر اثر آب کم، حجم کریچه کاهش یابد گیاه دچار چه وضعیتی شده است؟
اگر به هر علتی آب کم باشد، حجم کریچه (واکوئل) کاهش مییابد و پروتوپلاست جمع میشود و از دیواره فاصله میگیرد. این وضعیت، پلاسمولیز نامیده میشود.
۲۶- در چه صورتی پژمردگی حتی با آبیاری فراوان رفع نمیشود؟
اگر پلاسمولیز طولانی مدت باشد، پژمردگی حتی با آبیاری فراوان نیز رفع نمیشود و گیاه به دنبال مرگ یاختههایش، میمیرد.
۲۷- آنتوسیالین در کدام اندامک گیاهی ذخیره میشود؟
کریچه (واکوئل)
۲۸- علت رنگ پرتغال توسرخ، ریشۀ چغندر قرمز و کلم بنفش چیست؟
وجود مقدار فراوانی آنتوسیانین.
۲۹- گلوتن در کدام اندامک یاختههای گیاهی ذخیره میشود؟
کریچه (واکوئل)
۳۰- هنگام رویش بذر گندم و جو کدام پروتئین برای رشد و نمو رویان به مصرف میرسد؟
گِلوتن هنگام رویش بذر گندم و جو برای رشد و نمو رویان به مصرف میرسد.
۳۱- مواد رنگی در کدام اندامکهای گیاهی ذخیره میشود؟
واکوئل (کریچه) و پلاست (دیسه)
۳۲- چرا گیاهان سبز دیده میشوند؟
سبزدیسه (کلروپلاست) به مقدار فراوانی سبزینه دارد. به همین علت گیاهان سبز دیده میشوند.
۳۳- کاروتنوئیدها در کدام نوع پلاست ذخیره میشوند؟
رنگ دیسه (کروموپلاست)
۳۴- علت رنگ نارنجی ریشۀ هویج چیست؟
رنگدیسهها در یاختههای ریشۀ گیاه هویج، مقدار فراوانی کاروتن دارند که نارنجی است.
۳۵- کدام ترکیبات گیاهی در پیشگیری از سرطان نقش مثبتی دارند؟
ترکیبات پاداُکسنده در پیشگیری از سرطان و نیز بهبود کارکرد مغز و اندامهای دیگر نقش مثبتی دارند.
۳۶- کدام نوع پلاست در بخش خوراکی سیب زمینی به مقدار فراوان وجود دارد؟
نشادیسه (آمیلوپلاست) که در آنها به مقدار فراوانی نشاسته ذخیره شده است.
۳۷- کدام نوع پلاست رنگیزه ندارد؟
آمیلوپلاست
۳۸- هنگام رویش جوانههای سیب زمینی چه ماده ای برای رشد جوانهها مصرف میشود؟
ذخیرۀ نشاسته، هنگام رویش جوانههای سیب زمینی، برای رشد جوانهها و تشکیل پایههای جدید از گیاه سیب زمینی مصرف میشود.
۳۹- علت تغییر رنگ برگها در فصل پاییز چیست؟
در پاییز با کم شدن طول روز و کم شدن نور، ساختار سبزدیسهها در بعضی گیاهان تغییر میکند و به رنگ دیسه تبدیل میشود. در این هنگام سبزینه در برگ تجزیه میشود و مقدار کاروتنوئیدها افزایش مییابد.
۴۰- در برخی گیاهان در پاییز ساختار سبزدیسه، به کدام نوع پلاست تبدیل میشود؟
کروموپلاست (رنگ دیسه)
۴۱- اگر دمبرگ انجیر را ببرید، شیرۀ سفید رنگ که از گیاه خارج میشود چه نام دارد؟
شیرابه
۴۲- برای اولین بار از کدام ترکیب گیاهی لاستیک ساخته شد؟
از شیرابۀ نوعی درخت
۴۳-کدام ترکیبات گیاهی از گیاهان در برابر گیاهخواران دفاع میکند؟
آلکالوئیدها
۴۴- کدام داروی گیاهی ضد سرطان است؟
آلکالوئیدها
۴۵- از کدام ترکیب گیاهی در ساختن مسکن و آرام بخش استفاده میشود؟
آلکالوئیدها
متن این گفتار برای طرح پرسش
دیواره یاختهای
یاخته، اولین بار در بافت چوب پنبه، مشاهده شد (شکل ۱). چوب پنبه از یاختههای مرده تشکیل شده است. یاختههای این بافت در مشاهده با میکروسکوپ به صورت مجموعه حفرههایی دیده میشوند که دیوارههایی آنها را از یکدیگر جدا کرده اند. این دیوارهها، دیواره یاخته ای و تنها بخش باقی مانده از یاخته گیاهی در بافتی مرده اند.
دیواره یاخته ای در بافتهای زنده گیاه، بخشی به نام پروتوپلاست را در برمیگیرد. پروتوپلاست شامل غشاء سیتوپلاسم و هسته است (شکل ۲).
شکل ۱ــ میکروسکوپ ابتدایی رابرت هوک و آنچه مشاهده کرد.
دیواره عملکردهای متفاوتی دارد. حفظ شکل و استحکام یاختهها و در نتیجه استحکام پیکر گیاه، کنترل تبادل مواد بین یاختهها و جلوگیری از ورود عوامل بیماری زا، از کارهای دیواره یاخته ای است. برای پی بردن به نقش دیواره در هریک از این کارها ابتدا باید ساختار دیواره را بشناسیم.
شکل ۲- نوعی یاخته گیاهی
به شکل ۳ توجه کنید! در تقسیم یاخته گیاهی بعد از تقسیم هسته، لایه ای به نام تیغه میانی تشکیل میشود. این لایه، سیتوپلاسم را به دو بخش تقسیم میکند و در نتیجه، دو یاخته ایجاد میشود. تیغه میانی از پکتین ساخته شده است. پکتین مانند چسب عمل میکند و دوباخته را در کنار هم نگه میدارد.
شکل ۳- تشکیل تیغهٔ میانی
پروتوپلاست هریک از یاختههای تازه تشکیل شده، دیواره نخستین را میسازد. در این دیواره، علاوه بر پکتین رشتههای سلولز وجود دارند. دیواره نخستین، مانند قالبی، پروتوپلاست را در برمیگیرد؛ اما مانع رشد آن نمیشود؛ زیرا قابلیت گسترش و کشش دارد و همراه با رشد پروتوپلاست و اضافه شدن ترکیبات سازنده دیواره، اندازه آن نیز افزایش مییابد. در بعضی یاختههای گیاهی، لایههای دیگری نیز ساخته میشود که به مجموع آنها دیواره پسین میگویند. رشتههای سلولزی در هر لایه از دیواره پسین با هم موازی و با لایه دیگر زاویه دارند. استحکام و تراکم این دیواره از دیواره نخستین بیشتر است (شکل ۴). دیواره پسین مانع از رشد یاخته میشود.
شکل ۴ــ چگونگی تشکیل دیوارۀ یاختهای. با تشکیل دیوارههای نخستین و پسین، تیغۀ میانی از پروتوپلاست دور میشود.
دیدیم که دیواره یاخته ای، دور تا دور یاخته را میپوشاند. آیا این دیواره، یاختهها را به طور کامل از هم جدا میکند؟ مشاهده بافتهای گیاهی با میکروسکوپ الکترونی نشان میدهد که کانالهای سیتوپلاسمیاز یاخته ای به یاخته دیگر کشیده شده اند. به این کانالها، پلاسمودسم میگویند (شکل ۵). مواد مغذی و ترکیبات دیگر میتوانند از راه پلاسمودسمها از یاختهای به یاخته دیگر بروند. پلاسمودسمها در مناطقی از دیواره به نام لان، به فراوانی وجود دارند. لان به منطقه ای گفته میشود که دیواره یاخته ای در آنجا نازک مانده است.
شکل ۵ــ تصویر پلاسمودسم با میکروسکوپ الکترونی (الف)، لان در دیوارۀ یاختهای (ب)
فعالیت
با استفاده از ابزار و مواد مناسب، نمونه ای از یاخته گیاهی بسازید. در این نمونه، لایههای دیواره و ارتباط بین یاختههای گیاهی را نیز نشان دهید.
واکوئول، محلی برای ذخیره
چگونه گیاه پژمرده بعد از آبیاری شاداب میشود؟ برای پاسخ به این پرسش باید نگاهی دقیق به یاخته گیاه داشته باشیم. میدانیم یکی از ویژگیهای یاختههای گیاهی، داشتن اندامکی به نام واکوئول است. در این اندامک، مایعی به نام شیره واکوئولی قرار دارد. شیره واکوئولی ترکیبی از آب و مواد دیگر است. مقدار و ترکیب این شیره، از گیاهی به گیاه دیگر و حتی از بافتی به بافت دیگر فرق میکند.
بعضی یاختههای گیاهی واکوئول درشتی دارند که بیشتر حجم یاخته را اشغال میکند (شکل ۲). به شکل ۶ نگاه کنید. وقتی تعداد مولکولهای آب در واحد حجم در محیط بیشتر از یاخته باشد، آب وارد یاخته میشود، در نتیجه پروتوپلاست جیم و به دیواره فشار میآورد. در این حالت واکوئولها پر آب و حجیم اند. دیواره یاخته ای در برابر این فشار تا حدی کشیده میشود، اما پاره نمیشود. یاخته در این وضعیت در حالت تورژسانس یا تورم است. حالت تورم یاختهها در بافتهای گیاهی سبب میشود که اندامهای غیر چوبی، مانند برگ و گیاهان علفی استوار بمانند.
شکل۶ــ تورژسانس و پلاسمولیز در یاختۀ گیاهی
اگر به هر علتی تراکم آب کم شود، پروتوپلاست جمع میشود و از دیواره فاصله میگیرد. این وضعیت، پلاسمولیز نامیده میشود. اگر پلاسمولیز طولانی مدت باشد، پژمردگی حتی با آبیاری فراوان تیز رفع نمیشود و گیاه به دنبال مرگ یاختههایش، میمیرد.
فعالیت
تورژسانس و پلاسمولیز در یاختههای گیاه آب بر اساس اسمز میتواند از غشای پروتوپلاست و واکوئول، آزادانه و بدون صرف انرژی عبور کند.
الف) برای مشاهده تورژسانس و پلاسمولیز در یاخته گیاهی آزمایشی طراحی و اجرا کنید.
ب) گفتیم که یاختههای گیاه براساس تفاوت فشار اسمزی پروتوپلاست و محیط اطراف، به حالت تورژسانس یا پلاسمولیز در میآیند.
آیا پلاسمولیز و تورژسانی یاختهها، سبب تغییر در اندازه یا وزن بافت گیاهی میشود؟ چگونه با روش علمیبه این پرسش پاسخ میدهید؟
به جز آب، واکوئول محل ذخیره ترکیبات پروتئینی، اسیدی و رنگی است که در گیاه ساخته میشوند؛ آنتوسیانین یکی از ترکیبات رنگی است که در واکوئول ذخیره میشود. آنتوسیانین در ریشه چغندر قرمز، کلم بنفش و میوههایی مانند پرتقال توسرخ، به مقدار فراوانی وجود دارد. جالب است که رنگ آنتوسیانین در pHهای متفاوت تغییر میکند.
فعالیت
غشای واکوئول مانند غشای یاخته، ورود مواد به واکوئول و خروج از آن را کنترل میکند. برگ کلم بنفش را چند دقیقه در آب معمولی قرار دهید، چه اتفاقی میافتد؟ اکنون آن را به مدت چند دقیقه بجوشانید. چه میبینید؟ مشاهده خود را تفسیر کنید.
پروتئین، یکی دیگر از ترکیباتی است که در واکوئول ذخیره میشود. گلوتن یکی از این پروتئینهاست که در گندم و جو ذخیره میشود و برای رشد و نمو رویان به مصرف میرسد (شکل ۷).
شکل ۷- یاختههایی که گلوتن در واکوئول آنها ذخیره شده است.
رنگها در گیاهان
گیاهان را به سبز بودن میشناسیم؛ در حالی که انواعی از رنگها در گیاهان دیده میشود. دانستیم که بعضی رنگها به علت وجود موادرنگی در واکوئول است. آیا رنگ زرد یا نارنجی ریشه هویج، و رنگ قرمز میوه گوجه فرنگی مربوط به ترکیبات رنگی در واکوئولهاست؟ پاسخ منفی است.
یکی دیگر از ویژگیهای یاختههای گیاهی، داشتن اندامکی به نام دیسه (پلاست) است. انواعی از دیسهها در گیاهان وجود دارد (شکل ۸). سبز دیسه (کلروپلاست) به مقدار فراوانی سبزینه دارد. به همین علت گیاهان، سبز دیده میشوند.
نوع دیگری دیسه وجود دارد که در آن، رنگیزههایی با نام کاروتنوئیدها ذخیره میشوند. به این دیسهها، رنگ دیسه (کروموپلاست) میگویند؛ مثلا رنگ دیسهها در یاختههای ریشه گیاه هویج، مقدار فراوانی کاروتن دارند که نارنجی است.
مشخص شده است که ترکیبات رنگی در واکوئول و رنگ دیسه، پاداکسنده (آنتی اکسیدان) اند. ترکیبات پاداُکسنده در پیشگیری از سرطان و نیز بهبود کارکرد مغز و اندامهای دیگر نقش مثبتی دارند.
بعضی دیسهها رنگیزه ندارند، مثلاً در دیسههای یاختههای بخش خوراکی سیب زمینی، به مقدار فراوانی نشاسته ذخیره شده است که به همین علت به آن نشادیسه (آمیلوپلاست) میگویند. وجود نشادیسه در بخش خوراکی سیب زمینی را چگونه نشان میدهید؟
ذخیره نشاسته، هنگام رویش جوانههای سیب زمینی، برای رشد جوانهها و تشکیل پایههای جدید از گیاه سیب زمینی مصرف میشود. سبز دیسهها کاروتنوئید هم دارند که با رنگ سبزینه پوشیده میشوند؛ در پاییز با کاهش طول روز و کم شدن نور، ساختار سبزدیسهها در بعضی گیاهان تغییر میکند و به رنگ دیسه تبدیل میشوند. در این هنگام سبزینه در برگ تجزیه میشود و مقدار کاروتنوئیدها افزایش مییابد.
واژه شناسی
دیسه (Plastide / پلاست) پلاست
اندامکی است که توسط غشا محصور و در یاختههای گیاهی ساخته شدن و ذخیره سازی مواد را برعهده دارد. معادل آن دیسه است که از مصدر دیسیدن به معنی شکل دادن و ساختن گرفته شده است. همراه این واژه سیزدیسه، رنگ دیسه و شادیسه نیز ساخته شده است.
الف) یاختههای دارای سبزدیسه ب) رنگدیسه پ) نشادیسه
شکل ۸- دیسه در یاختههای گیاهان
فعالیت
مشاهده رنگ دیسه
وسایل و مواد لازم: تیغه و تیغک، میکروسکوپ نوری، تیغ، آب مقطر، پوست گوجه فرنگی.
روش کار: برای مشاهده رنگ دیسه، با استفاده از تیغ، سمت داخلی پوست گوجه فرنگی را خراش دهید و از آن نمونه میکروسکوپی تهیه و با میکروسکوپ مشاهده کنید.
گوجه فرنگی در ابتدا سبز رنگ و با گذشت زمان رنگ آن تغییر میکند. چه توضیحی برای این رویداد دارید؟ چگونه میتوانید به طور تجربی، درستی توضیح خود را تأیید کنید؟
ترکیبات دیگر در گیاهان
معمولا گیاهان را به عنوان جانداران غذاساز میشناسیم، اما گیاهان ترکیبات دیگری میسازند که استفادههایی به غیر از غذا دارند (شکل ۱)؛ مثلا قبل از تولید رنگهای شیمیایی، گیاهان از منابع اصلی تولید رنگ برای رنگ آمیزی الیاف بودند. آیا میدانید قبل از تولید رنگهای شیمیایی از چه گیاهانی برای رنگ آمیزی الیاف فرش استفاده میشد؟
کلیک کنید تا پاسخ پرسش نمایش داده شود
» بعضی از موادی که برای رنگ کردن نخ، پارچه و پشم به کار می روند، از گیاهان به دست می آیند. برخی گیاهان دارای رنگ های طبیعی هستند که با روش های خاصی می توان از رنگ های آن ها در قالی بافی و نخ ریسی استفاده کرد.
آیا تاکنون به گیاه یا میوه ای دست زده اید که باعث شود دست شما رنگی شود؟ مثلا گردوی تازه که پوستی سبز دارد بعد از تماس با پوست دست باعث رنگی شدن پوست می شود که در صورت تماس طولانی، به سختی و در مدتی طولانی از پوست پاک خواهد شد، و یا لبو که دارای رنگی سرخ است. دسته ای از گیاهان دارای رنگینه هایی با ثبات عالی و متوسط هستند و در رنگرزی نقش مؤثری دارند.
رنگرزی در واقع فرآیندی است که در طی آن الیاف، نخ، پارچه و … در محلولی که حاوی مواد رنگی می باشد، رنگ آمیزی می شود و در صنعت پوشاک و قالی بافی و نساجی مورد استفاده قرار می گیرد. گیاهانی که دارای مواد و مایعات رنگین هستند، نقطه آغاز بهره مندی از این گیاهان برای انسان می باشد. در گذشته روش های سنتی مانند استفاده از خم های رنگرزی برای رنگ کردن الیاف استفاده می شد. ولی امروزه با استفاده از ماشین آلات صنعتی این کار انجام می شود.
مشاهده کنید
مقداری پودر حنا، پوست گردوی تازه، پوست پیاز و پوست انار آماده کنید. حال به نظر شما چگونه می شود با این مواد پارچه سفید یا پنبه ای را رنگ کرد؟ می توانید کمی آب را همراه گیاهانی که گفته شد در ظرفی ریخته و روی حرارت به جوش آورید. بعد پارچه را درون ظرف در حال جوش بیندازید. اکنون می بینید که پارچه سفید رنگ مواد را به خود گرفته است.
در کشور ما رنگرزی سابقه ای طولانی دارد. در دوران آل بویه و بعد دوران سلجوقیان در شهرهای اصفهان، کاشان و یزد کارگاه های رنگرزی زیادی وجود داشته است، در این کارگاه ها بعد از رنگ شدن نخ ها و الیاف قالی بافان به بافتن قالی می پرداختند، در دوران صفویه که می توان آن را دوران اوج رنگرزی و قالی بافی نامید آثار با ارزش زیادی در موزه های سراسر دنیا وجود دارد.
رنگ های متعددی که در بافت قالی ها به کار رفته است که عبارتند از: قرمز سیر، آبی، سبز، زرد کمرنگ و نارنجی.
گیاهان زیادی هستند که از آن ها در رنگرزی و تولید نخ رنگی استفاده می شود. گل بابونه، برگ انگور عسگری، چغندر، پوست پیاز، برگ درخت توت، وسمه، گل رنگ، گل جعفری، برگ انجیر، پوست انار، بلوط، پوست گردو، هلیله، سماق، زعفران، جا شیر و غیره از گیاهانی هستند که در ایران یافت شده و از مواد رنگزای آن ها در رنگرزی استفاده می شود.
جالب است بدانیم که در رنگرزی از پوست انار بیشتر برای رنگ های خاکستری و تیره، و از گل انار برای رنگ قرمز استفاده می شود. وقتی که در پاییز میوه گردو را زدند پوست آن را که به راحتی نیز از گردو جدا می شود، خشک کرده و سپس مصرف می کنند، از پوست گردو معمولا رنگ قهوه ای به دست می آید. ترکیب رنگ گیاهان مختلف با هم می تواند رنگ های دیگری را ایجاد کند.
شکل ۹- گیاهان استفادههای متفاوتی دارند.
اگر دمبرگ انجیر را ببرید یا اینکه میوه تازه انجیر را از شاخه جدا کنید، از محل برش، شیره سفید رنگی خارج میشود که به آن شیرابه میگویند. ترکیب شیرابه، در گیاهان متفاوت، فرق میکند. لاستیک برای اولین بار از شیرابه نوعی درخت ساخته شد.
شکل ۱۰- خروج شیرابه از گیاهان
آلکالوئیدها از ترکیبات گیاهی اند و در شیرابه بعضی گیاهان به مقدار فراوانی وجود دارند. نقش آنها دفاع از گیاهان در برابر گیاه خواران است. آلکالوئیدها را در ساختن داروهایی مانند مسکنها، آرام بخشها و داروهای ضد سرطان به کار میبرند. اما بعضی آلکالوئیدها اعتیاد آورند. امروزه مصرف مواد اعتیاداور، از معضلات بسیاری از کشورهاست که سلامت و امنیت آنها را تهدید میکند.
آیا گیاهی بودن یک ترکیب به معنی بی ضرر بودن آن است؟ شرکتهای تجاری در تبلیغ محصولات خود و تشویق مردم برای خرید، عبارت محصول کاملا گیاهی است و هیچ ضرری ندارد! را به کار میبرند. در حالی که ترکیباتی در گیاهان ساخته میشود که در مقادیر متفاوت، ممکن است سرطان زا، مسموم کننده یا حتی کشنده باشند.
فعالیت
برگ بعضی گیاهان بخشهای غیرسبز، مثلاً سفید، زرد، قرمز یا بنفش دارد. دیده میشود که کاهش نور در چنین گیاهانی، سبب افزایش مساحت بخشهای سبز میشود. چه توضیحی برای این مشاهده دارید؟ این تغییر رنگ در برگ چه اهمیتی در ماندگاری گیاه دارد؟
» فایل word
» فایل pdf
کتاب زیستشناسی دهم
فصل ۱ـ دنیای زنده
گفتار ۱. زیستشناسی چیست؟
گفتار ۲. گستره حیات
گفتار ۳. یاختـه و بافـت در بـدن انسـان
فصل ۲ـ گوارش و جذب مواد
گفتار ۱. ساختار و عملکرد لولۀ گوارش
گفتار ۲. جذب مواد و تنظیم فعّالیت دستگاه گوارش
گفتار ۳. تنوع گوارش در جانداران
فصل ۳ـ تبادلات گازی
گفتار ۱. سازوکار دستگاه تنفس در انسان
گفتار ۲. تهویۀ ششی
گفتار ۳. تنوع تبادلات گازی
فصل ۴ـ گردش مواد در بدن
گفتار ۱. قلب
گفتار ۲. رگها
گفتار ۳. خون
گفتار ۴. تنوع گردش مواد در جانداران
فصل ۵ ـ تنظیم اسمزی و دفع مواد زائد
گفتار ۱. هم ایسـتایی وکلیهها
گفتار ۲. تشـکیل ادرار و تخلیـۀ آن
گفتار ۳. تنوع دفع و تنظیم اسمزی در جانداران
فصل ۶ ـ از یاخته تا گیاه
گفتار ۱. ویژگیهـای یاختـۀ گیاهـی
گفتار ۲. سامانۀ بافتی
گفتار ۳. ساختار گیاهان
فصـل ۷ـ جـذب و انتقـال مـواد در گیاهـان
گفتار ۱. تغذیـۀ گیاهـی
گفتار ۲. جانداران مؤثر در تغذیۀ گیاهی
گفتار ۳. انتقـال مـواد در گیاهـان
در ادامه خود را بیازمایید:
در ادامه بخوانید:
بارمبندی زیستشناسی دهم ۱۴۰۳-۱۴۰۲
درس زیستشناسی ۱
ارزشیابی از دانش آموزان در این درس به دو صورت مستمر و پایانی انجام میشود.
ارزشیابی مستمر براساس فعالیت های گروهی یا انفرادی دانش آموزان در کلاس یا خارج از کلاس و در طول سال تحصیلی انجام میشود. این ارزشیابی براساس مشاهدات معلم و تعامل بین معلم و دانش آموز در هنگام انجام هر فعالیت و بر اساس عملکرد دانش آموزان در انجام فعالیتها، مانند ارائه گزارش، مشارکت در بحث های گروهی، پاسخ به پرسشهای کتبی و شفاهی انجام میشود.
نمره این ارزشیابی برای هر نوبت (نوبت اول سال و نوبت دوم سال) ۲۰ نمره است.
ارزشیابی پایانی در دو نوبت به صــورت آزمون کتبی انجام میشــود. در نوبت اول ۲۰ نمره از پنج فصــل اول کتاب (تا آخر گفتار ۲ فصل چهار، آخر صفحه ۶٠) است. در نوبت دوم پنج نمره به قسمت اول و ۱۵ نمره به قسمت دوم کتاب اختصاص دارد. بارم بندی فصل ها برای نوبت اول، دوم و شهریور مطابق جدول زیر پیشنهاد میشود.
توجه داشته باشید که طرح پرسش از مطالب مربوط به بیشتر بدانید، واژه شناسی، پاورقی ها و پیوست های آخر کتاب در همه آزمونها ممنوع است.
با توجه به نهایی شدن به قسمت دوم جدول توجه شود:
| شماره فصل و عنوان | نوبت اول | نوبت دوم |
| ۱- دنیای زنده | ۴/۵ | ۱ |
| ۲- گوارش و جذب مواد | ۶ | ۲ |
| ۳- تبادلات گازی | ۴ | ۱ |
| ۴- گردش مواد در بدن گفتار ۱ | ۲/۵ | ۱ |
| فعالیتها | ۳ | |
| ۵- گردش مواد در بدن گفتارهای ۲ و ۳ و ۴ | – | ۳/۵ |
| ۶- تنظیم اسمزی و دفع مواد زائد | – | ۲/۵ |
| ۷- از یاخته تا گیاه | – | ۴ |
| ۸- جذب و انتقال مواد در گیاهان | – | ۳ |
| فعالیتها | – | ۲ |
| جمع | ۲٠ | ۲۰ |
| شماره فصل و عنوان | نوبت دوم نهایی، شهریور و دیماه |
| ۱- دنیای زنده | ۲ |
| ۲- گوارش و جذب مواد | ۳ |
| ۳- تبادلات گازی | ۲ |
| ۴- گردش مواد در بدن | ۳/۵ |
| ۵- تنظیم اسمزی و دفع مواد زائد | ۱/۵ |
| ۶- از یاخته تا گیاه | ۳ |
| ۷- جذب و انتقال مواد در گیاهان | ۲/۵ |
| فعالیتها | ۲/۵ |
| جمع | ۲٠ |
