استاد آقای سید محسن محسنی: روش تدریس پنج مرحله ای درس زیست شناسی

به نام خدا

روش تدریس پنج مرحله‌ای که بنا به ضرورت منطقه و نیازهای دانش آموزان طراحی کردم و استفاده می‌کنم. امیدوارم برای همکاران الهام‌بخش و کاربردی باشه. همکاران گرامی توجه داشته باشید که بنا به نیاز و شرایط منطقه‌ای که در اون تدریس می‌کنید می‌تونید این روش تدریس رو کاستومایز یا سفارشی کنید. یعنی مراحلی رو بهش اضافه کنید اما سعی کنید چیزی رو ازش کم نکنید.

مرحله اول: بررسی خوانش

از اون جایی که مادر من آموزگار دوره ابتدایی بودند، بعد از ۳۰ سال همیشه در صحبت‌هاشون می‌شنوم که بنیاد آموزش در همه مقاطع، از ابتدایی و متوسطه گرفته تا دانشگاه و حتی شرط فهم مطالب هنگام مطالعه مقالات علمی، بر بحث خوانش و تمرکز کافی موقع مطالعه تکیه داره. نخستین کاری که ما باید انجام بدیم فقط و فقط در جلسه اول، از تمام دانش آموزانمون بخوایم یک پاراگراف از درس رو با صدای بلند بخونند.
حین مطالعه قطعا با موارد زیر در خوانش دانش آموزان روبرو خواهید شد:

• تند و بی‌حوصله خواندن
• تلاش سریع برای پایان خواندن و زود تمام شدن
• پریدن از روی بعضی واژگان اصلی
•  تلفظ‌های اشتباه

یکی از معضلات دانش آموزان در زمان ما عدم مطالعه کتاب هست. به عنوان مثال یادم هست زمانی که من و خواهرم از پنجم ابتدایی وارد اول راهنمایی شدیم حدود ۵۰۰ الی ۶۰۰ جلد کتاب داستان خونده بودیم. و در دوران راهنمایی تا اول دبیرستان هر هفته مجله کیهان بچه‌ها و گل آقا بچه‌ها رو با ذوق زیادی تهیه می‌کردیم و از برگ اول تا صفحه آخر که اسامی‌شاگرد اول‌های مقاطع مختلف بود رو مطالعه می‌کردیم. زمانی که اول دبیرستان رسیدیم با اساطیر یونان باستان و داستان‌های هومر و خیلی از داستان‌های مثنوی معنوی و گلستان سعدی آشنا بودیم. اما دوستان، نسل امروز نسلی هست که تربیت و پرورشش با مطالب اینستاگرام در حال انجامه. این نسل حوصله مطالعه نداره، بجای مطالعه میل وافری به تدریس به شکل نریشن اون هم با زمان کمتر از ۲ دقیقه داره. (دقیقا به اندازه کلیپ‌های اینستاگرام). خوب طبیعیه در چنین دانش آموزانی بحث خوانش دچار مشکلات عمیق و بنیادینی هست. پس نخستین مرحله بررسی خوانش و تشویق دانش آموزان به آرام خوانی، با دقت خوانی و با تمرکز خوانی هستش. به دانش آموزانم توصیه می‌کنم روزانه به یک شی حدود ۵ دقیقه خیره بشن و سعی کنن به جز اون به چیز دیگه ای فکر نکنند. اینجوری ذهنشون عادت می‌کنه حین مطالعه و امتحان فقط و فقط روی مطلب متمرکز باشه. به قول دوستی: عدم تمرکز مثل علف هرز می‌مونه و خودش خود بخود وجود داره اما تمرکز کامل مثل گل قرمز می‌مونه، مثل علف هرز خودبخود در نمیاد، نیاز به پرورش داره و بعد از بدست اومدن نیازمند مراقبت دائمه.

مرحله دوم: سنجش دانش واژگانی دانش آموزان

زمانی که سر کلاس تدریس می‌کنم وقتی که در درس زیست شناسی واژگانی مانند آلی رو به زبون میارم با بررسی واکنش دانش آموزان متوجه می‌شدم که در نوعی گیجی بسر می‌برن. یه روز ازشون پرسیدم: بچه‌ها آلی که می‌دونید یعنی چی؟ همه گفتن بلللللله! گفتم خوب فلانی بگو یعنی چی؟ دیدم سرشو خاروند، نفر بعدی؟ خندید. متوجه شدم بچه‌ها از اینکه نمی‌دونن یا خجالت می‌کشن یا حوصله ندارن بپرسن. یبار امتحان کنید حین تدریس واژگان ورودی از علم شیمی‌و فیزیک رو از دانش آموزانتون بپرسید. مثلا واژه آلی، واژه بنیان در بنیان پیروویک اسید، واژه طیف و جالب تر از همه اینه بدونید دانش آموزان در پایه هشتم در درس علوم چیزی به اسم قلیا نخوندن و کتاب علوم به اونها واژه باز رو آموزش داده. وقتی سر کلاس بگید بازجذب بیکربنات سدیم باعث قلیایی شدن خون می‌شه، اگر قبلش برای دانش آموز مدارس دولتی نگفته باشید قلیا همون باز هست و نقطه مقابل اسیده، تقریبا می‌شه مطمئن بود که اون مطلب رو به درستی فرا نخواهند گرفت.

مرحله سوم: توضیح بدهیات بد تفهیم شده

در کلاس درس من، دانش آموزای پایه دهم در اولین جلسه درس زیست، بعد از بررسی خوانش اون‌ها بلافاصله سراغ بررسی بدیهیات آموزشی شون می‌رم. بدیهیاتی که همه فکر می‌کنند بلدند ولی در واقع یا ناقص در ذهنشون نقش بسته یا اشتباه. مثلا ازشون می‌پرسم بچه‌ها قلب کجای قفسه سینه است؟ همه می‌گن آقا سمت چپ! من بلافاصله می‌گم نه! همه با تعجب و خنده می‌پرسن: پس یعنی سمت راسته؟ می‌گم وقتی می‌خواید کسی رو احیا کنید کجا رو ماساژ می‌دید؟ جناغ سینه درسته؟ بچه‌ها قلب وسط قفسه سینه متمایل به سمت چپه نه سمت چپ. بچه‌ها خیلی تعجب می‌کنند که چرا چنین چیز بدیهی رو اشتباه فهمیده بودند و از همونجا پروژه آشنایی زدایی که مقدمه پدیده بارزشدگی مغزیه کلید می‌خوره. (در یکی از مقالاتم مفصلا در مورد بارزشدگی توضیح دادم.)
از اشتباهات بدیهی دانش آموزان مفهوم سرخرگ و سیاهرگه. بعضا فکر می‌کنند که سرخرگ خون روشن داره و سیاهرگ خون تیره و نمی‌دونند که این اسامی‌در قلب نوعی قرارداد هست و به محتویات درون رگ ارتباطی نداره.
مورد بعدی اسامی فارسی و عربی هست و انگلیسی که بچه‌ها رو به اشتباه می‌ندازه.
مثلا ریه و شش، جگر و کبد، دل و قلب، پانکراس و لوزالمعده. این موارد بخصوص در ارزیابی‌های آغازین دانش آموزان پایه دهم حتما باید در جلسه اول بررسی بشن.
خیلی از دانش آموزان معنای شریان رو نمی‌دونند لطفا قبل از استعمال این واژه در مورد اینکه شریان همون سرخرگ و ورید همون سیاهرگ هست توضیحاتی رو ارائه بدید. دلیلش؟ شما دارید یک مطلب رو توضیح می‌دید، دانش آموز اگر معنای واژه ای که به کار بردید رو ندونه تا بیاد ارتباط برقرار کنه از کلام شما عقب می‌مونه و نهایتا مطلب رو متوجه نمی‌شه.

مرحله چهارم: تنه اصلی تدریس

اشتباهی که غالب ما در تدریس انجام می‌دیم تدریس کامل هست. تدریس کامل با توجه به تار و پود آموزش و پرورش تقریبا در هیچ کجای دنیا سر کلاس امکان پذیر نیست. تنه اصلی تدریس خوبه ترکیبی از روش تدریس سنتی یعنی از طریق سخنرانی و تخته برای دسته بندی و استفاده از ویدیو پروژکتور برای توضیح اشکال و پخش ویدیوهای آموزشی باشه. مزیت این کار اینه شما برای
تدریس نیازی به رسم شکل و نقاشی ندارید که معمولا وقت زیادی رو در کلاس می‌گیره و عموما هم نتیجه بخش نیست. دلیل اینکه اغلب ما دبیران زیست وقت کم میاریم این موارد هست:

• اصرار به تدریس درس زیست با تمام جزئیات
• تدریس صرفا سنتی
• عدم بکارگیری از پروژکتور برای بررسی اشکال، تصاویر و پخش فیلم

با انجام موارد بالا شما می‌تونید در هر سکشن ۹۰ دقیقه‌ای با حدود ۶۰ دقیقه تدریستون رو ببندید. فراموش نکنید آموزش به معنای یادگیری نیست و یادگیری اصلی در خانه و توسط خود فرد انجام می‌گیره. من به عنوان دبیر نظرم این هست که سر کلاس مطالبی رو به دانش آموزم بگم که بدون نیاز برای رفتن به کلاس‌های کنکور و تقویتی در واقع گیرِ کار و نقطه تاریک کتاب درسی رو پیدا کنه. به عبارت دیگه بجای کامل گفتن، جاهایی از کتاب که بر حسب تجربه می‌دونم دانش آموزان روی اون دچار خطای بیشتری می‌شند رو پررنگ مطرح می‌کنم و بقیه که واضح تر هستند رو به خود دانش آموزان می‌سپارم. (دانش آموز نیاز داره چیزی بهش ارائه بشه که در محدوده توان درک خودش نیست نه صرفا دسته بندی‌ها و نکات کتاب)

مرحله پنجم: تثبیت مطالب با ساختارهای سه بعدی

بعد از انجام مراحل بالا مرحله پایانی رو کلید می‌زنم. در روز خاصی، مثلا روز پایان یک فصل درسی با همکاری مدیر به دانش آموزان اجازه داده می‌شه تبلت یا گوشی با خودشون رو به مدرسه بیارن. (البته در مدارس خاص که مورد انضباطی خاصی نداریم.) سپس با کمک نرم افزار visible body شروع به آموزش سه بعدی ساختار قلب، کلیه، دستگاه گوارش و بخصوص فصل اول پایه یازدهم یعنی دستگاه عصبی و ساختار مغز می‌کنم. مزیت‌های این مرحله:

• تثبیت سه بعدی ساختار (مشابه اونچه در ویدیوها خدمت همکاران ارسال کردم)
• یادگیری معادل‌های انگلیسی ساختارها
• سرعت بخشی به یادگیری
• ایجاد جذابیت

و مهم‌ترین نکته اینکه دانش آموزان احساس می‌کنند با دبیری کلاس برداشتند که بروز هست. این مورد خیلی خیلی باعث کاهش فاصله سنی بین مدرس و دانش آموز می‌شه. نه تنها دانش آموزان بلکه تمامی‌انسان‌ها مستعد یادگیری از کسانی هستند که نخست اون‌ها رو قبول کرده باشند. این مورد به پذیرش دبیر توسط دانش آموزان کمک بسزایی می‌کنه.

به امید تندرستی و شادکامی همه همکاران گرامی
سید محسن محسنی