مار و ربط آن با دنیای پزشکی
چرا مار که از دوران باستان بر بشر تأثیر گذاشته و در افسانه‌ها و اساطیر جای باز کرده است، در نقش برجسته‌های دوران باستان، مجسمه‌ها و سکه‌ها به تصویر کشیده شده است. و چرا در متون نوشته شده، به عنوان نماد بهداشت و پزشکی در پرتوتصاویر سکه باستان شناسی کهن شناخته می‌شود.
امروزه، مشاغل و مؤسسات مرتبط با سلامت با نمادی از مار پیچیده شده به دور شاخه درخت، چوب، میله و یا جام مشخص می‌شوند؛ اگرچه، حیوانات مختلفی وجود دارند که برای انسانها غرایز محافظتی دارند و حتی می‌توانند با انسانها ارتباط برقرار کنند. ارتباطی که میان تندرستی و این موجود ناخوشایند و خون سرد وجود دارد، پذیرفته شده است. در واقع، یافتن موجود دیگری غیر از مار با چنین مشخصه منفی ای دشوار است.
در گذشته مار نماد پرستش بود و انتظار می‌رفت تا بتواند بیماری را درمان کند. سپس به عنوان یک موجود ترسناک در نظر گرفته شد که می‌توانست انسان را با سم خود بکشد.
مار از دوران باستان بر بشر تأثیر گذاشته و در افسانه‌ها و اساطیر جای باز کرده است. در نقش برجسته‌های دوران باستان، مجسمه‌ها و سکه‌ها به تصویر کشیده شده است.
حال می‌خواهیم با توجه به سکه‌های دوران باستان این موضوع که چرا مار به عنوان نماد سلامت و دارو پذیرفته شده است را مورد بررسی قرار دهیم.
چرا مار نماد سلامت شد؟
مار با سایر حیوانات متفاوت است، زیرا این قابلیت را دارد که پوست اندازی کند، با وجود نداشتن پا سریع حرکت کند، و روی زمین، زیر زمین و حتی داخل آب هم زندگی کند. با در نظرگرفتن تمام این ویژگی‌ها، توجه بشر را از دوران باستان به خود جلب کرده و به عنوان یک موجود مقدس و محافظت کننده، با کمی‌ترس آمیخته با احترام، مورد پرستش قرار می‌گرفت.
در طول تاریخ، مار با ویژگی‌های متعددی از جمله نو شدن دوره ای، جوانی، باروری، دارو، زندگی طولانی، جاودانگی، حس مشترک، احتیاط، قدرت جسمی، خرد، دور بینی، پیشگویی، خوش شانسی و سرعت شناخته شده است. دلیل اصلی ارتباط مار با سلامتی این است که با پوست اندازی تجدید یا احیا شده و جوان می‌شوند. این فرایندی است که نماد دگردیسی میان تولد، زندگی و مرگ است.
علاوه بر این، این طور قلمداد می‌شود که مار به عنوان حیوانی که می‌تواند در زیر زمین، روی زمین و زیر آب زندگی کند، موجودی است که از قدرت شفابخش طبیعت که در آب چشمه‌ها، گلها و گیاهان طبیعی مشهود است، بهترین چیزها را می‌داند. بنابراین، نماد سلامت و پزشکی به آن نسبت داده می‌شود.
نقش مار در افسانه‌ها و اسطوره‌ها
دقیقاً مشخص نیست که مار برای اولین بار در کجا و چه زمانی در افسانه‌ها و اسطوره‌ها راه پیدا کرده است، اما مشاهدات حاکی از آن است که از ۳۰۰۰ سال قبل از میلاد نقش مهمی در افسانه‌های شرقی و آسیایی داشته است. قطعات و سازه‌های بین النهرین که متعلق به ۲۸۰۰ سال قبل از میلاد می‌باشند، در مورد مارها، نقش برجسته و افسانه ای دارند.
مهمترین آنها حماسه گیلگّمِش است. َ یک مار گیاه دارویی جیاوگولان را، که قهرمانی به نام گیلگمش آن را از آب بیرون آورده بود، با خود برد. هنگامی‌که مار این گیاه را خورد پوست اندازی کرد و جوان شد.
گیلگمشدر این مقاله سعی شده است تا دلیل استفاده از مار به عنوان نماد پزشکی را برای شما آشکار نماییم!
مار در افسانه‌های مصر نیز مهم است و شهر مقدس تبای را حفظ کرده است. تبای برجسته ترین مرکز بهداشتی در مصر باستان است و توتم یا روح محافظ آن یک مار است.
آسکِلِپیوس
درعهد یونان باستان برخی از باورها و افسانه‌ها از بین النهرین و مصر نشأت می‌گرفت و مار را به عنوان نماد زندگی ابدی می‌پذیرفتند. آسکِلپیوس (اسطوره یونان)، خدای دارو، فرزند آپولو، اغلب در مجسمه‌ها، نقش برجسته‌ها و سکه‌ها به صورت یک فرد بزرگسالِ با تجربه به تصویر کشیده می‌شد، همراه با ماری پیچیده بر دور شاخه ای که نماد درخت زندگی بود.
آسکِلپیوساین شاخه عصای او است و مار معمولاً به صورت پیچیده به دور آن نشان داده می‌شود. تصاویر مارها با سری به سمت بالا و با حرکت مارپیچ به سمت جلو عمدتا نماد آسکِلپیوس هستند. تصور می‌شود کلمه آسکِلپیوس (Asclepius) از کلمه “askalabos” گرفته شده است که در یونانی به معنی “مار” است. اعتقاد کلی بر این است که دو مار نشانه تعادل و تقارن است. یک مار نماینده علوم تجربی و طبیعی و مار دیگر علامت فضیلت اخلاقی و نیروی معنوی.
به دلیل اینکه مار پوست اندازی می‌کند و خود را تازه تر و جوان تر می‌سازد، اعتقاد بر این است که نماد آسکِلپیوس، که یک مار است، دارای جوانی ابدی است. این امر در عهد یونان باستان با سلامتی ارتباط مستقیم داشت.
ادعا می‌شد که آسکِلپیوس قدرت شفابخشی خود را از مار گرفته و مردم نذرهای خود را نه به آسکِلپیوس بلکه به مار ارائه دادند. هنگامی‌که آسکِلپیوس با گذشت زمان به خدای دارو تبدیل شد، نماد مار پیچیده شده در وسایل آسکِلپیوس، که یک میله یا عصا است، به نماد قدرت شفابخشی او تبدیل شد.
آسکِلپیوس به عنوان یک مرد پیر و قابل اعتماد با میله ای در دست نشان داده می‌شد. این نشان می‌دهد که آموزش پزشکی کوتاه نخواهد بود و مراحل آموزش و تمرین آنقدر طولانی خواهد بود که فرد پیر می‌شود و میله یا عصایی را برای پشتیبانی در دست می‌گیرد. طبق گفته‌های آسکِلپیوس، خدای دارو و سلامتی در عهد یونان، یک پزشک باید مانند مار ساکت باشد، نباید راز کسی را برای دیگران آشکار کند و با صبر و آرامش کار کند.
آسکلپیوس با قدرت شفا بخشی خود می‌توانست تمام مردگان را زنده و قدرت “جاودانگی” بخشد. او به خاطر مهارتهای موروثی و تبحر خود در جراحی، پزشکی و انواع معالجه مشهور شد.
سه نظریه در پشت ارتباط آسکلپیوس با مارها وجود دارد:
- اولین مورد این بود که آسکلپیوس مار را به دلیل بیماری یا جراحت بهبود داد و در ازای آن، مار به او اسرار دارو را آموخت.
- داستان دوم این بود که آسکلپیوس چنان قدرت یافته بود که می‌توانست نیش مار را درمان کند، یکی از کشنده ترین آسیب‌ها در جهان باستان. مارها در یونان باستان نیز به عنوان موجوداتی الهی با توانایی شفابخشی تصور می‌شدند.
- سوم اینکه روزی آسکلپیوس، پسر آپولو، سرگرم درمان مردی به نام گلائوکس بود. ماری به اتاق او خزید و آسکلپیوس مار را با عصایش کشت. مار دیگری به درون اتاق آمد و گیاهانی در دهان مار مرده نهاد و او را زنده کرد. سپس آسکلپیوس از همان گیاه برای زنده کردن گلائوکس بهره گرفت.
او چنان شفابخش مهیبی بود که توانایی‌هایش حتی اقتدار خدایان را بر زندگی و مرگ تهدید می‌کرد. چنانچه باعث شد تا زئوس، پدر بزرگ آسکلپیوس، از ترس او را با صاعقه به هلاکت رساند.
از آن‌روز معبدهایی برای خدای سلامتی و درمان، آسکلپیوس ساخته می‌شود و در یکی از این معابد، مارهای بی آزاری یافت می‌شوند که مرده به نظر می‌رسیدند زیرا بدنشان سفت شده بود. وقتی برداشته و به زمین انداخته می‌شدند، جان می‌گرفتند و زنده می‌شدند. مردم در آن زمان اینطور می‌پنداشتند که مارها به دلیل دعای خیر آسکلپیوس عمر دوباره یافته اند. از این رو مار را نماد بهبودی قرار دادند.
کاسه‌هایجیا
کاسه‌هایجیا یکی دیگر از نمادهای اسطوره ای مرتبط با پزشکی است. طبق افسانه‌های یونان باستان،هایجیا به عنوان دختر و دستیار آسکلپیوس و الهه سلامتی و بهداشت با یک کاسه معجون دارویی که مار محافظ خِرَد از آن می‌نوشید، به معابد پدرش وارد می‌شد.
هایجیاکِدوسیوم (کادوسه)، هرمس و مرکوری
هیچ مدرکی هم در مورد کِدوسیوم وجود ندارد که از کجا آمده است. کدوسیوم یا کادوسه شکل ماری دو سر است که دور میله‌ای بالدار، یعنی کِدوسئوس، که به خدای یونانی دیگری به نام هِرمِس (به یونانی مِرکوری) تعلق دارد، پیچیده شده است.
بنابراین شاید اتفاقی نباشد که عنصر جیوه یک عامل شیمیایی مهم در تاریخ پزشکی و کیمیاگری بوده است. به عنوان مثال، بخار تبخیر شده جیوه همراه با سم مار در مرکز جمجمه به عنوان پادزهر نیش مار و صرع تزریق می‌شد.
راست: عصای آسکلپیوس — چپ: کادوسه
در اروپا، در اواخر قرون وسطی و در اوایل عصر رنسانس بود که مار دو سرِ پیچیده شده دور میله بالدار هِرمِس، به عنوان نمادی از سلامت شناخته شده و مورد استفاده قرار گرفت.
ادعا می‌شود که اولین استفاده رسمی‌از کِدوسیوم توسط سرویس دریایی ایالات متحده انجام شده است. طبق تحقیقی که در سال ۱۹۹۲ در ایالات متحده انجام شد، ۶۲٪ از مؤسسات پزشکی حرفه ای از مار حلقه شده در اطراف عصای هرمس به عنوان نماد استفاده می‌کردند و موسسات تجاری پزشکی از مار دو سرِ پیچیده شده در اطراف کِدوسیوس هرمس به عنوان نماد خود استفاده می‌کردند.
چپ: هرمس (مرکوری) –راست: آسکلپیوس
با این حال، شکل مار دو سر هرمس توسط انجمن‌های پزشکی در یونان زیاد استفاده نمی‌شود. در عوض، شکل مار آسکِلپیوس که از اساطیر نشات می‌گیرد به عنوان نمادی برای چندین انجمن پزشکی یونان استفاده می‌شود.
امروزه مار تکی که به دورعصای آسکِلپیوس پیچیده شده و مار دو سر پیچیده شده در اطراف عصای بالدار هِرمِس به عنوان نمادهای پزشکی پذیرفته شده اند. در نتیجه، چهره‌های مشترک هر دو خدا، که مارهای پیچیده شده در اطراف یک میله یا عصا هستند، به عنوان نماد سلامتی توسط مشاغل و مؤسسات مرتبط با بهداشت پذیرفته شدند و از آنها در آرم خود استفاده کردند.
در این مقاله سعی شده است تا دلیل استفاده از مار به عنوان نماد پزشکی را برای شما آشکار نماییم!
شکل مار پیچیده شده در اطراف یک میله، که در آرم سازمان بهداشت جهانی (WHO) وجود دارد، توجه را به این واقعیت جلب می‌کند که بسیار شبیه شکل مار پیچیده شده در اطراف یک میله است که روی سکه‌های باستان ترسیم می‌شدند.
آرم سازمان بهداشت جهانی (WHO)
مار و جام
جام به معنای دارو است و مار یعنی سلامتی. از ترکیب آنها به داروهای سالم می‌رسیم.
گفته‌ها حاکی از آن است که در زمان ابن سینا طاعونی سخت در همدان شیوع پیدا کرد. ابن سینا متوجه شد که تنها عامل این بیماری موش می‌باشد. دستور داد هر خانواده ای اگر می‌خواهد از طاعون در امان باشد، در خانه مار نگهدارد تا با خوردن موش طاعون از بین برود.
هم چنین برای تقویت و زهر زیاد دستور داد جامی‌از شراب قرمز در سر راه مار قرار دهند، تا توان شکارِ موش بیشتری داشته باشد. بعد از آن هر شخص طاعونی که به شفاخانه می‌آمد مشخص می‌شد که در خانه اش ” مار” نداشته است که طاعون سرایت کرده. می‌گفتند “بی مار” چون مار در خانه نداشته “بیمار” شده است.
مار و جام
نتیجه
مار که پوست اندازی می‌کند، نوعی تجدید حیات و جوان سازی به شمار می‌رود. در طول تاریخ، مار چندین ویژگی از جمله قدرت، سرعت، دور بینی، خوش شانسی، شفابخشی، سلامتی و زندگی طولانی را به خود اختصاص داده است که به مشاغلی در حیطه سلامتی مربوط می‌شوند و با توجه به این واقعیت که حتی سم آن برای بشریت شفابخش است، سمبل سلامتی و پزشکی است.
مار در یونان قدیم، در مصر، و در ایران باستان بسیار با ارزش بوده است. آنطور که در نماد کوروش دو مار در دو طرف کلاه کوروش، در کنار تخم‌هایی که نماد باروری می‌باشند، به وضوح دیده می‌شوند.
مار در نماد کوروش
چه در اطراف میله آسکلپیوس یا هرمس پیچیده شده باشند و چه به دور جام شراب، همه قهرمانان پزشکی امروز با افتخار آن مارها را به عنوان نمادهای خود بر روی یقه‌های خود می‌بندند. مار همچنان یک نماد برجسته پزشکی در جهان معاصر است.
در ایران حتی در طراحی لوگوی دانشگاه‌های علوم پزشکی استفاده از مار کاملاَ مشهود است.
تاریخچه نماد داروسازی (کادوسه)
تا حالا به نماد مار و عصا تو سمبل علوم پزشکی و داروسازی دقت کردید؟
این علامت از کجا آمده؟
مگر مار به عنوان یه خزنده ترسناک نیست؟ پس چرا برای نماد دارو و بهبودی بیماری به کار می‌رود؟
در طول تاریخ بشر، استفاده از نمادها راهی برای ارائه ایده‌های قدرتمند بوده است، که معنای آنها اغلب با گذشت زمان از بین می‌رود یا سوء تعبیر می‌شود.
- با یک سری از نمادها آشنا بشیم
۱) مار، که در هر فرهنگی یافت می‌شود، برای نماد احساسات، اعم از ترس و پرستش استفاده شده است.
۲) مشخصه ریختن پوست آن با دایره زندگی مرتبط است و این واقعیت که سم مار نیز می‌تواند ماده ضدعفونی کننده باشد، آن را به یک سمبل استعاری برای دارو تبدیل کرده است.
۳) دو نماد مشهور مار که در پزشکی استفاده می‌شود میله Asclepius (خدای پزشکی یونان) و عصای Hermes یا Caduceus (از Pantheonیونان باستان وخدای تجارت) است.
- میله Asclepius عصایی است که توسط یک مار در هم تنیده شده است، در حالی که Caduceus عصای کوتاهی است که توسط دو مار گره خورده است، که گاهی اوقات در بالای آن، بال وجود دارد.
! درگیری بزرگی که در سال ۱۹۲۸ م توسط Hettie W.H. ایجاد شد، که آیا آیا کادوکئوس یک نماد جعلی از دارو است یا خیر؟
- در سال ۲۹۳ قبل از میلاد، طاعون، روم را ویران کرده بود. رومی‌ها از خدای Asclepius کمک گرفته و در آن زمان، با پیشنهاد پزشکی، طاعون بوسیله مار ریشه کن شد.
- تا به حال، ما در مورد رابطه Asclepius با مار گفتیم. اما میله چطور؟ برخی بر این باورند که میله Asclepius است.
بسیاری از محققان می‌گویند مار بر روی میله نشان دهنده روش استخراج کرم گینه است، که در یونان و مصر باستان استفاده می‌شده، چون عصا را با احتیاط وارد بافت کرده و به آرامی پیچیده تا کرم استخراج شود.
مار، به عنوان شفادهنده بشریت:
سرانجام میله Asclepius توسط Cross جایگزین شد و به نمادی از دارو با مار پیچ خورده در اطرافش تبدیل شد و اولین ظهور کادوکئوس، به عنوان یک نماد پزشکی، مربوط به قرن ۱ تا ۴ میلادی است.
و اما سم مار به عنوان پاناسه در نظر گرفته شده، و از آن در تهیه بسیاری از دارو‌ها استفاده می‌شود.
- در قرون وسطی و رنسانس کادوکئوس به تدریج به نماد کیمیاگری و داروسازی تبدیل شد.
- در نهایت دو چاپگر که چاپ پزشکی انجام می‌دادند، ارهارد راتدولت در ۱۴۸۶م و یوهان فروبن در ۱۵۱۸م، از کادوکئوس به عنوان نمادی مربوط به پزشکی استفاده کردند و اولین بار، ویلیام باتس، یک پزشک، آن را به عنوان نشان خود پذیرفت و سپس در دوران مدرن در سال ۱۷۹۲ م. جوشیا فلاگ جونیور، یک دندانپزشک جراح، از آن استفاده کرد.
و اما افسانه‌ها و تاریخ:
بین النهرین باستان:
در بابل باستان مار نمادی از باروری بوده و بازگشت مارها در بهار به معنای زندگی است.
اولین نوع کادوکئوس در مهره‌های استوانه ای بابل باستان یافت می‌شود. که یک نماد جنسی با یک سر مرد و یک سر زن به یک بدن متصل بود.
این نماد شامل دو مار بود که به دور میله ای به همراه دو گریفون (موجود افسانه ای) درهم تنیده شده بودند.
نمایش‌های مشابهی از گریفون‌ها و دو مار پیچ خورده مجسمه سازی شده در جیرفت و ایران یافت شده که قدمت آن به سال ۲۵۰۰ قبل از میلاد برمی‌گردد.
جزء اولین ویژگی‌های مار: پوست اندازی آن و اعتقاد به اینکه مارها می‌توانند تا ابد زندگی کنند.
مصر باستان:
در مصر باستان رابطه تعجب آوری بین مار و شفا بخشی وجود دارد!
در سرود مناجات مصری روایت از یک کارگر آورده شده که الهه Merteseger به صورت مار به او وارد شده و بیماری وی فراموش شده است!!
کرت مینوای و یونان باستان:
“الهه بزرگ” مینوایی، که با مار در هر دست نمایش داده می‌شده، تأکید بر سلطه او برزمین است.
سنت یهود:
در متون مقدس سنت یهود، مار به تصویر کشیده شده است؛ نه تنها به عنوان یک درمانگر، بلکه به عنوان یک تخریب کننده نیز هست.
۱۴۰۰ قبل از میلاد، مردم اسرائیل از طاعون که عامل آن مارهای سمی‌فرستاده شده توسط یهوه(خدای اسرائیل) بود؛ در حال مرگ بودند.
خدا ازموسی خواست که ماری درست کند و آن را دور تیر قرار دهد، حال افراد گزیده شده وقتی به آن نگاه کنند، نجات می‌یابندJ
در نهایت، سفر ما در تاریخ نشان داد که مار:
در درجه اول، نماد مادر زمین و منبع زندگی است.
در مصر باستان، زندگی را به تصویر می‌کشید.
در کرت مینوی و بین النهرین، یک نماد باروری، در حالی که اولین مرجع آن به عنوان نمادی از تخریب است.
در کتاب “سقوط آدم و حوا” یافت شده است.
در نماد خدای پزشکی یونان (Asclepius) میله با مار پیچیده شده است و به معنی بهبودی بوده است.
از معالجه کرم گینه در دوران باستان نشات می‌گیرد.
قدمت کادوکئوس به بابل باستان برمی‌گردد و نمادی از آن است.
در قرن شانزدهم، کادوکئوس به عنوان نمادی برای دارو بوجود آمد.
و “پزشکی” از کلمه لاتین medicus گرفته شده است، به معنی “a physician”. (که در واقع پزشک تنها یک شفا دهنده است).
چرا نماد داروخانه مار و فرد مریض بیمار است؟
راز دومار و عصا در نماد داروخانه‌های جهان چیست؟
تصویر مار که در اطراف یک جام، چوب یا عصا تنیده شده است، تصویر آشنایی برای مسائل پزشکی است که معمولاً آن را روی بسته بندی‌های دارویی، آمبولانس‌ها یا بیمارستان‌ها می‌بینید. نیش مار عموماً اتفاق خوبی نیست بنابراین شاید این حیوان سمبل خوبی برای حرفه پزشکی نباشد؛ اما پشت این قضیه یک داستان وجود دارد و در کل اعتقادات بر این است که دو مار نشان دهنده تعادل و تقارن هستند که یکی از آنها علوم تجربی را نشان داده و دیگری نیروهای معنوی، در این مورد دو داستان و اسطوره یونانی وجود دارد که در این بخش جذاب از نمناک میخوانید.
داستان انتخاب مار به عنوان نماد داروخانه‌های جهان
داستان اول:
روزی اسکولاپ (پسر آپولو)، در حال درمان کردن مردی به نام گلائوکس بود که زئوس به او با آذرخش آسیب زده بود. در این حال، ماری وارد اتاق وی شد و اسکولاپ مار را با عصایش کشت و مجددا مار دیگری هم به اتاق او رفت و گیاهانی در دهان مار مرده گذاشت و آن را زنده کرد و سپس اسکولاپ هم از همان گیاه برای زنده کردن گلائوکس استفاده کرد و از آن به بعد، مار نماد داروخانه و علم پزشکی شد.
داستان دوم
داستان دیگری که وجود دارد این است که در افسانه‌های قدیم یونان، مار نشان دهنده تندرستی بوده است زیرا مار شهر رم را از بیماری طاعون نجات داده بود. به پاس این کار در سر راه مار جام شرابی نهادند تا از آن بنوشد. ایرانیان باستان نیز مار را نشانهٔ زندگی و سلامتی و جام را نشانهٔ دوستی می‌دانستند. آنها در جشن‌ها و مراسم، شربت را در جام ریخته و به نشانهٔ سلامتی می‌نوشیدند.
علاوه بر این اتفاق که مار نماد بهداشت و داروخانه‌ها شده بود، از زهرمار برای مصارف دارویی استفاده می‌کرده اند، هنوز هم روی داروخانه‌ها تصویری هست از یک جام و ماری که زهرش را در این جام می‌ریزد. روغن مار نیز برای رفع درد‌های عضلانی و استخوانی مورد استفاده قرار می‌گرفته است.
چرا به افراد دچار امراض، بیمار می‌گویند؟
جالب است بدانید در زمان شیوع طاعون در رم، بیماری طاعون در مناطقی که مار زیاد بوده، وجود نداشت اما بیماری در جاهایی که مار نبوده شیوع داشته است؛ بنابراین، برخی داشتن و نگهداری مار را نشانه سلامت می‌دانستند و به افرادی که زیاد دچار امراض می‌شدند، می‌گفتند:«بی مار» (بیمار!)
ایرانیان به کسی که حال خوشی نداشت و در بستر بود، بیمار (بی زندگی و سلامتی) می‌گفتند بنابراین مار که سمبل زندگی بود در جام سلامتی، نشان تندرستی و شفا بود.
بسیار سپاسگزارم عالی بود