سلامت چیست؛ دو نعمت مجهول‌اند: سلامت و ایمنی؛ سلامت و بهداشت

سلامت چیست؟

» برای دانلود پی‌دی‌اف سلامت چیست؟، اینجا کلیک نمایید.

نعمَتانِ مجهولتان: الصِّحَّهُ والامان

دو نعمت در نزد مردم مجهول‌اند: سلامت و ایمنی. پیامبر اکرم (ﷺ)

آیا می‌دانید؟!

• از هر دو نفر ایرانی بالای ۱۸ سال یک نفر چاق است و از هر ۱۰ نفر یک نفر فشار خون دارد!

• از هر ۱۰ نفر ایرانی بالای ۱۸ سال یک نفر قند خون بالا دارد و بیشترین آن مربوط به دیابت نوع دو است که با کم تحرکی مرتبط است!

• از هر ۱۰ ایرانی بالای ۱۸ سال ۹ نفر کم تحرکی دارند!

• از هر ۱۰ ایرانی بالای ۱۸ سال یک نفر سیگار می‌کشد.

فعالیت ۱: گفت و گوی کلاسی

• پیام مشترک اخبار بالا به نظر شما چیست؟

معطوف داشتن نگاه دانش‌آموز به سلامت خویش

• مشاهدات شما در محل زندگی‌تان تا چه حد این اخبار را تأیید می‌کند؟

مشاهده افراد بیمار در خانواده، فامیل، مدرسه و اجتماع موید مشکلات مذکور است.

• در صورت ادامه این شرایط، آینده سلامت مردم ایران را چگونه پیش‌بینی می‌کنید؟

شیوع بیماری‌ها به ویژه بیماری‌های واگیر در جامعه افزایش یافته و هزینه‌های درمانی گزافی را بر خانواده و جامعه تحمیل نموده و از طرف دیگر تأمین نیروی کار را با مشکل مواجه می‌سازد.

سلامت چیست؟

سلامت مفهومی‌است که چیستی و چگونگی آن همیشه مورد توجه بشر بوده و معانی متعددی از آن ارائه شده است. به عنوان نمونه سلامت در لغت‌نامه دهخدا «بی عیب شدن» و در فرهنگ فارسی معین «رهایی یافتن» معنی شده است. بقراط سلامت را در تعادل بین اخلاط چهارگانه، شامل صفرا، سودا، بلغم و خون، می‌دانست. ابن سینا سلامت را چنین تعریف کرده است: سلامت سرشت و حالتی است که در آن اعمال بدن به درستی سر می‌زند و نقطه مقابل بیماری نیست.

دانشمندان طب سنتی نیز به پیروی از بقراط، سلامت را ناشی از تعادل میان اخلاط چهارگانه شامل، سردی، گرمی، خشکی و تری دانسته‌اند.

حتماً شرکت کنید:

» سلامت چیست | آزمون ۱

سازمان بهداشت جهانی سلامت را برخورداری از آسایش کامل جسمی، روانی و اجتماعی، و نه فقط نداشتن بیماری و نقص عضو، می‌داند.

در اسلام، انسان موجودی است که هم جسم دارد و هم روح، و این دو با هم در ارتباط‌اند و از هم تأثیر می‌پذیرند. همچنین بدن انسان هدیه و امانت الهی برای تکامل روح به حساب می‌آید. حضرت علی (ع) در حکمت ۳۸۸ نهج البلاغه می‌فرماید: «سخت‌تر از فقر، بیماری تن و سخت‌تر از بیماری تن، بیماری دل (روان) است؛ و آگاه باشید که بالاتر از وسعت مالی، سلامت بدن و بالاتر از سلامت بدن تقوای دل (سلامت روان) است.»

بنابراین در فرهنگ متعالی اسلام سلامت به عنوان یک ارزش مطرح شده و با تعبیرات لطیفی همچون، برترین نعمت‌ها، حسنه دنیا، نعمتی که انسان از شکر آن عاجز است و ده‌ها عنوان دیگر، توصیف و اهمیت آن گوشزد شده است.

فعالیت ۲: گفت‌وگوی گروهی

• با توجه به تعاریف ارائه شده از سلامت، تعریف جامع سلامت از نظر شما چیست؟

سلامتی کیفیتی از زندگی است که در آن فرد از سلامت جسمی، روانی، عاطفی، خانوادگی _ اجتماعی و معنوی برخوردار است ولی توصیه اینجانب به همکاران این است که تعریف سازمان بهداشت جهانی را که «رفاه کامل جسمی، روانی و اجتماعی» را مد نظر قرار دهند چون در تعریف جامع فوق الذکر گفته که فرد از سلامت جسمی و …… برخوردار باشد که در حالی نگارنده می‌خواهد سلامت را تعریف کند؛ بنابراین از این منظر تعریف اشکال دارد.

اگرچه تعریف سازمان جهانی بهداشت از سلامت به عنوان جامع‌ترین تعریف در دنیای امروز پذیرفته شده است، اما با توجه به دیدگاه اسلام، می‌توان گفت که این تعریف کامل نیست، زیرا از یک جنبه بسیار مهم در تعریف سلامت غفلت شده و آن جنبه معنوی است.

بنابراین در یک تعریف جامع می‌توان گفت: سلامت کیفیتی از زندگی است که در آن فرد از سلامت جسمی، روانی _ عاطفی، خانوادگی _ اجتماعی و معنوی برخوردار است. و در این تعریف، سلامت امری پویا و فرایندی دائماً در حال دگرگونی است که روز به روز بر دامنه مفهومی‌آن افزوده می‌شود و گستره وسیعی دارد.

حتماً بخوانید:

» سبک زندگی

امروزه «سلامت و بهداشت» به مثابه یک امر زیر بنایی و مهم، و عامل اساسی و مؤثر در توسعه فردی، اجتماعی، فرهنگی، آموزشی و اقتصادی در همه جوامع مطرح است. تأمین سلامت افراد جامعه از وظایف اولیه همه دولت‌هاست و قوانین اساسی کشورها، از جمله قانون اساسی جمهوری اسلامی‌ ایران، و قوانین و پیمان نامه‌های بین‌المللی همچون سازمان جهانی بهداشت WHO بر توسعه بهداشت در جوامع تاکید دارند.

بیشتر بدانید

سازمان جهانی بهداشت یکی از آژانس‌های تخصصی سازمان ملل متحد است که نقش یک مرجعیت سازمان دهنده را در حفظ و توسعه بهداشت جامعه جهانی ایفا می‌کند. این آژانس در ۹ آوریل سال ۱۹۴۸ در ژنو، پایتخت سوئیس، تأسیس شد. در اساسنامه سازمان جهانی بهداشت، هدف سازمان دستیابی مردم به بیشترین سطح سلامت ممکن بیان شده است. وظیفه اصلی این سازمان مبارزه با بیماری‌ها به خصوص بیماری‌های مسری شایع و ارتقای سلامت عمومی‌ مردم جهان است. در کشور ما نهادهای مسئول در زمینه سلامت و بهداشت همچون وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، وزارت آموزش و پرورش و … با نگاه به تعریف سلامت از دیدگاه اسلام و سازمان جهانی بهداشت به انجام وظایف خود در جهت حفظ، تأمین و توسعه سلامت جامعه می‌پردازند.

با توجه به تعریف سلامت، تأمین سلامت مستلزم رعایت «بهداشت» است، بنابراین دو کلمه بهداشت و سلامت مترادف هم نیستند. اما بهداشت چیست؟

اگر بخواهیم به طور مختصر و در عین حال جامع، بهداشت را تعریف کنیم می‌گوییم: «بهداشت عبارت است از تأمین، حفظ و بالا بردن سطح سلامت.»

البته برای تأمین سلامت گاهی باید ابتدا به درمان بیماری پرداخت و پس از رفع آن و بازگرداندن سلامت، آن را حفظ و ارتقا داد. بنابراین وقتی از بهداشت سخن می‌گوییم هر دو موضوع پیشگیری و درمان مورد توجه قرار می‌گیرد.

فعالیت ۳: گفت‌وگوی گروهی

• به نظر شما در حفظ و تأمین سلامت کدام یک مقدم است؟ پیشگیری یا درمان؟ دلایل خود را بیان کنید.

همانطور که از نام وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی بر می آید، بهداشت و پیشگیری مقدم بر درمان بوده و از تحمیل هزینه‌های گزاف درمانی در اثر پیشگیری بر جامعه و اشخاص جلوگیری می‌نماید. در ادامه درس ۵ دلیل برای آن ذکر شده است.

با نگاهی واقع بینانه به موضوع حفظ و تأمین سلامت به طور حتم پیشگیری بر درمان مقدم است که از دلایل آن می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

۱. در پیشگیری هر گونه اقدام بسیار آسان‌تر، کم هزینه‌تر، حتی بی‌هزینه‌تر و اطمینان بخش‌تر است در حالی که درمان مشکل‌تر و پرهزینه‌تر است و با درد و رنج نیز همراه است؛ حتی آینده بیماری نیز موجب نگرانی است.

۲. در پیشگیری، زمان آموزش پیشگیرانه بسیار کوتاه و برای همه در هر سطح معلومات با هزینه بسیار کم میسر است؛ اما در درمان تربیت نیروی انسانی برای خدمات درمانی مستلزم صرف وقت زیاد و هزینه فراوان است.

در ادامه بخوانید: سوالات امتحان نهایی سلامت و بهداشت | سلامت چیست؛ سبک زندگی

۳. در روش‌های پیشگیری غالباً نیازی به کشورهای دیگر، برای تهیه مواد و داروها و تجهیزات، وجود ندارد، ولی در روش‌های درمانی، اغلب به کشورهای بیگانه در زمینه تجهیزات و مواد و دارو نیاز است.

۴. روش‌های درمانی مستلزم مصرف داروهایی است که معمولاً با عوارض جانبی همراه است، در حالی که در روش‌های پیشگیرانه چنین مسائل و مشکلاتی وجود ندارد.

۵. درمان بیماری‌ها غالباً با از دست دادن فرصت کار و فعالیت در طول بیماری و دوره نقاهت و گاهی با ابتلا به بیماری‌های دیگر و عوارضی مانند نقص عضو همراه است، ولی در پیشگیری با استفاده از خدمات بهداشتی به آسانی و ساده‌ترین شیوه می‌توان از وقوع بیماری و پیامدهای ناشی از آن جلوگیری نمود.

ابعاد سلامت چیست؟

فعالیت ۴: گفت‌وگوی گروهی

متن زیر را بخوانید و به پرسش‌های انتهای آن پاسخ دهید:

• حمید مردی ۴۵ ساله است. شغل آزاد دارد و دارای دو فرزند است. به فست فود علاقه زیادی دارد. اوقات فراغت خود را معمولاً به تماشای تلویزیون می‌پردازد. او یک سال است که به بیماری سرطان مبتلا شده و برای درمان ناچار به شیمی‌درمانی شده و در نتیجه موهایش شروع به ریختن کرده است. با این حال او سعی کرده روحیه خودش را حفظ کند، با دوستانش در ارتباط باشد و زمانی که نگران است برای تقویت روحیه خود، با دعا و نیایش، از خداوند سلامتی و آرامش طلب می‌کند و به زندگی امیدوار است.

• خسرو پسری ۱۶ ساله، دارای قد و وزن مناسب، خوش سیما و شوخ طبع است. او وضعیت درسی مطلوبی ندارد و حس مسئولیت پذیری‌اش ضعیف است. در کلاس به جای یادگیری و کسب دانش، با ایجاد بی‌نظمی‌ و شوخی‌های نابه‌جا با دوستان، در کلاس اختلال ایجاد می‌کند، او در اثر معاشرت با برخی از افراد ناباب گاهی برای تفریح به مصرف سیگار و قلیان روی می‌آورد.

• رویا زنی ۴۰ ساله و مادر ۳ فرزند است. خانه‌دار است و بیشتر وقتش را صرف کار خانه می‌کند. به تمیزی منزل بسیار حساس است. با اقوام و دوستان و همسایگان معاشرت زیادی ندارد و گاهی به دلیل کار زیاد و خستگی، با همسر و فرزندان خود برخورد مناسبی ندارد و به آنها پرخاش می‌کند.

• نرگس دختری ۱۵ ساله است. او یک برادر و یک خواهر دارد ولی ارتباط زیادی با آنها ندارد و بیشتر اوقات خود را در فضای مجازی سپری می‌کند، یا در حال گوش کردن به موسیقی است. او درباره مشکلاتش با دیگران صحبت نمی‌کند و از کمک کردن به دیگران خودداری می‌کند. این دختر برای رفع مسائل خود به جای کمک گرفتن از اعضای خانواده خودش راساً تصمیم می‌گیرد.

• جنبه‌های مختلف سلامت این افراد از نظر شما کدام‌اند؟

حمید » از سلامت جسمی برخوردار نبوده و بر سایر ابعاد سلامتی او از جمله روانی _ عاطفی تأثیر گذاشته است.

خسرو » به ظاهر مشکل جسمی ندارد ولی از بعد روانی_ عاطفی، خانوادگی _ اجتماعی و معنوی دارای مشکل است که به تدیج بر بعد جسمی او نیز تأثیر می‌گذارد.

نرگس » مبتلا به اعتیاد اینترنتی است و بعد روانی _ عاطفی، خانوادگی _ اجتماعی و معنوی او دچار مشکل است که و بعد جسمی او را تحت تأثیر قرار می دهد.

رویا » دچار بیماری غیرواگیر وسواس بوده و به افسردگی و پرخاشگری می‌پردازد به نحوی که بر تمامی ابعاد سلامتی او تأثیر گذاشته است.

• با توجه به این متن‌ها، شما خود را چگونه توصیف می‌کنید؟

برعهده دانش آموز

همان‌طور که در متن بالا خواندید، سلامت مفهومی ‌است چند وجهی و در عین حال یکپارچه که وجوه مختلف آن کاملاً بر هم تأثیر می‌گذارند و در تعامل با یکدیگر سلامت فرد را تضمین می‌کنند. به عبارت دیگر، ابعاد سلامتی عملاً قابل تفکیک از هم نیستند، چنان که برخی افراد علی‌رغم اینکه علامت آشکاری از یک بیماری جسمی‌ و روانی ندارند ولی با قدری تأمل در رفتار آنها می‌توان خستگی، اضطراب، افسردگی، ناامیدی و عدم رضایت را در وجودشان مشاهده کرد که می‌تواند سلامت آن‌ها را تهدید کند.

شکل ۱. ابعاد سلامت

سلامت جسمانی

قابل درک‌ترین بعد سلامت، سلامت جسمانی است که آسان‌تر از ابعاد دیگر می‌توان آن را مشاهده کرد. سلامت جسمانی بیانگر عملکرد درست بخش‌های مختلف بدن و هماهنگی آن‌ها با هم است. از نظر زیست‌شناسی عملکرد مناسب سلول‌ها و اعضای بدن و هماهنگی آن‌ها با هم نشانه سلامت جسمانی است. بعضی از نشانه‌های سلامت جسمانی عبارت‌اند از: ظاهر خوب و طبیعی، وزن مناسب، اشتهای کافی، خواب راحت و منظم، اجابت مزاج منظم، اندام متناسب، حرکات بدنی هماهنگ، طبیعی بودن نبض و فشار خون و افزایش مناسب وزن در سنین رشد و وزن نسبتاً ثابت در سنین بالاتر و …

سلامت روانی

سلامت روانی به معنای نداشتن بیماری روانی نیست، بلکه سلامت روانی، عبارت است از: داشتن قدرت تطابق با شرایط محیطی و بروز عکس‌العمل مناسب از فرد در برابر مشکلات و حوادث زندگی. برخی از دیگر نشانه‌های سلامت روانی عبارت‌اند از سازگاری فرد با خودش و دیگران، قضاوت نسبتأ صحیح در برخورد با مسائل، داشتن روحیه انتقادپذیری، داشتن عملکرد مناسب در برخورد با مشکلات و ….

شکل ۲. مدیریت هیجان، آرامش و شناخت خود، از اصول سلامت روان هستند.

حتماً شرکت کنید:

» آزمون‌های آنلاین سلامت و بهداشت

سلامت اجتماعی

سلامت اجتماعی شامل مهارت‌ها و عملکردهای اجتماعی و همچنین توانایی شناخت هر فرد از خود، به عنوان عضوی از جامعه بزرگ‌تر است. سلامت اجتماعی یعنی ارتباط سالم فرد با جامعه، خانواده، مدرسه.

شکل ۳. فرد سالم از نظر اجتماعی، نقش‌های اجتماعی خود را توأم با آرامش و خوشایندی انجام می‌دهد.

سلامت معنوی

یکی از دلایل ابتلای افراد به بیماری‌های روحی _ روانی که به دنبال خود مشکلات جسمانی و اجتماعی را نیز به بار می‌آورد، داشتن احساس پوچی و بی‌هدفی در زندگی است که خود ناشی از نداشتن سلامت معنوی است. افراد سالم از نظر معنوی اهدافی اساسی در زندگی دارند، فراتر از جهان مادی به جهان می‌نگرند، آرامش دارند و به دیگران این آرامش را نیز منتقل می‌کنند. سطح بالایی از ایمان به خدا، امیدواری، تعهد، کمال جویی، پایبندی به اخلاقیات و هدف داشتن در زندگی و اعتقاد به معنویت و معاد از ویژگی‌های سلامت معنوی است.

شکل ۴. آگاه باشید تنها یاد خدا آرامش بخش دل‌هاست (آیه ۲۸ از سوره رعد)

حتماً بخوانید:

» برنامه غذایی سالم

در جدول زیر ویژگی‌های هریک از ابعاد سلامت نشان داده شده است.

فعالیت ۵: خود ارزیابی

سلامت جسمانی	خودارزیابی	سلامت روانی- عاطفی	خودارزیابی	سلامت اجتماعی	خودارزیابی	سلامت معنوی	خودارزیابی
*ظاهر خوب و طبیعی * وزن مناسب * اشتهای کافی * خواب راحت و منظم * اجابت مزاج منظم * اندام مناسب * حرکات بدنی هماهنگ * طبیعی بودن نبض و فشار خون * افزایش مناسب وزن در سنین رشد * وزن نسبتاً ثابت		* سازگاری فرد با خودش و دیگران * قضاوت نسبتاً صحیح در برخورد با مسائل * داشتن روحیه انتقادپذیری * داشتن عملکرد مناسب در برخورد با مشکلات		* ارتباط سالم فرد با جامعه * ارتباط سالم فرد با خانواده * ارتباط سالم فرد با مدرسه * ارتباط سالم فرد با محیط		* سطح بالایی از ایمان به خدا * امیدواری * تعهد * کمال جویی * پایبندی به اخلاقیات * هدف داشتن در زندگی * اعتقاد به معنا

سلامت جسمانی خودارزیابی سلامت روانی- عاطفی خودارزیابی سلامت اجتماعی خود ارزیابی سلامت معنوی خود ارزیابی

• جنبه‌های مختلف سلامت را برای خود علامت (+ یا -) بزنید.

• با توجه به نتیجه خودارزیابی، به طور کلی چه نمره‌ای بین ۱ تا ۲۰ به سلامت خود می‌دهید.

• آیا وضعیت سلامت شما همیشه در یک نقطه ثابت است؟

خیر. با گذشت زمان ممکن است تغییر کند.

• فکر می‌کنید چه عواملی سبب تغییر وضعیت سلامت شما می‌شود؟

عوامل محیطی، عوامل وراثتی و ژنتیکی، میزان دسترسی به خدمات سلامتی و سبک زندگی.

عوامل مؤثر بر سلامت

سلامت افراد در طول زندگی همواره در معرض عوامل مختلفی قرار می‌گیرد. گاهی این عوامل باعث تقویت سلامت فرد می‌شود و گاهی سلامت او را تهدید می‌کند. برای نمونه فردی که به طور ارثی از دندآن‌های سالم و محکم برخوردار است، عامل ژنتیک تقویت کننده سلامت دهان و دندان اوست؛ برعکس، فردی که در خانواده‌ای با سابقه ژنتیکی بیماری قلبی – عروقی متولد می‌شود احتمال ابتلای او به این بیماری بیشتر است. با افرادی که در کشورهای آفریقایی محروم زندگی می‌کنند به دلیل عدم دسترسی به امکانات بهداشتی و درمانی کافی در مقایسه با کشورهایی که دارای امکانات بیشتری هستند، بیشتر در معرض عوامل تهدید کننده سلامت قرار دارند. به طور کلی چهار عامل سبک زندگی، وراثت و (ژنتیک)، عوامل محیطی و دسترسی به خدمات بهداشتی -درمانی عوامل مؤثر بر سلامت هستند.

حتماً بخوانید:

» کنترل وزن و تناسب اندام

شکل۵. عوامل مؤثر بر سلامت

فعالیت ۶: فعالیت فردی در جدول زیر نمونه‌هایی از هریک از چهار عامل مؤثر بر سلامت مشخص شده است،

محیط زندگی	عوامل ژنتیکی و فردی	دسترسی به خدمات بهداشتی- درمانی	سبک زندگی
آب، خاک، هوا. عوامل اقتصادی اجتماعی، شرایط زندگی، امکانات، تسهیلات آموزشی، نحوه ارتباطات، آگاهی‌ها، وضعیت اشتغال درآمد، امنیت و …	تأثیر خصوصیات ژنتیکی مثل قد، وزن، رنگ پوست، سابقه فامیلی ابتلای به بیماری و عوامل فردی همچون سن، جنس، شغل، طبقه اجتماعی و …	اقدامات پیشگیری از طریق انجام واکسیناسیون، تأمین آب سالم آشامیدنی، مراقبت از گروه‌های آسیب‌پذیر مانند مادران و کودکان و نیز توزیع عادلانه خدمات سلامت و …	معیشت، تحرک، تفریح و شیوه‌های گذراندن اوقات فراغت، الگوی خرید و مصرف، استفاده از محصولات تکنولوژیک و …

• در محل زندگی شما عوامل اصلی که بیشتر بر سلامت افراد مؤثرند کدام‌اند؟

با توجه به محل سکونت افراد عوامل تأثیرگذار متفاوت می‌باشد. برای مثال: میزان دسترسی مناطق محروم در مقایسه با مناطق برخوردار به خدمات بهداشتی _ درمانی کمتر است. در صورتی که میزان آلودگی هوای کلان شهرها قابل مقایسه با مناطق روستایی خالی از وسایل نقلیه نیست.

• آیا کنترل همه عوامل مؤثر بر سلامت در اختیار شما قرار دارد؟ برای عوامل قابل کنترل پیشنهاد شما چیست؟

خیر. تغییر سبک زندگی مثل داشتن تحرک و ورزش و استفاده از محصولات ارگانیک و……